Online shaming: een voorbeeld van online schadelijk en immoreel gedrag

Manu is vorig jaar seksueel misbruikt door een man die nog steeds een belangrijke maatschappelijke functie vervult. De politie raadde wegens gebrek aan bewijs aan om geen aangifte te doen. Zelf heeft Manu aanwijzingen dat deze man nog meer slachtoffers heeft gemaakt, maar hij weet dat niet zeker. Zijn vertrouwen in de rechtstaat is geschaad. Na lang twijfelen besluit Manu in de openbaarheid te treden op sociale media, om anderen te waarschuwen en zo te voorkomen dat de dader nog meer slachtoffers kan maken.

Ondanks dat Manu weinig volgers heeft op sociale media, wordt zijn bericht gedeeld door iemand met veel meer bereik. Meer slachtoffers beginnen hun ervaringen te delen met dezelfde dader. Manu schrikt van de media-aandacht in kranten en op tv die opeens ontstaat rondom de zaak, maar voelt zich ook gesteund door de ervaringen van anderen. Het blijkt dat meer mensen naar de politie zijn gestapt met aantijgingen tegen dezelfde man, maar dat het nooit tot onderzoek en vervolging is gekomen. Mensen beginnen zich op sociale media tegen de man te keren en iemand publiceert ook zijn thuisadres online (doxing). Hij wordt bedreigd en voorlopig door zijn werkgever op non-actief gesteld (cancelling).

Ook Manu wordt online beschuldigd van liegen en het zoeken van aandacht, wat zorgt voor herbeleving van het trauma dat het misbruik zijn eigen schuld zou zijn. Het socialemediaplatform besluit berichten over deze zaak te verbergen in de tijdlijn van mensen, omdat die berichten de regels van het platform rondom smaad en laster zou overtreden. In een populaire talkshow vertelt een woordvoerder van de politie dat tegen deze man nooit aangiften zijn gedaan. Slachtoffers reageren woedend op sociale media, omdat aangifte doen hen juist werd afgeraden. Het vertrouwen van de slachtoffers in de rechtsstaat daalt nog verder.

In deze casus zijn diverse actoren betrokken. Niet alleen Manu en degene die Manu beschuldigt spelen een rol, maar ook omstanders, socialemediaplatformen en de politie hebben impact op de gevolgen van Manu’s gedrag. Het is in dit voorbeeld ook moeilijk om over dader en slachtoffer te spreken, omdat Manu en de man die beschuldigd wordt, allebei als slachtoffer én dader gezien kunnen worden. Manu is slachtoffer van seksueel misbruik, maar kan zelf ook als ‘dader’ worden gezien vanwege zijn rol in het naar buiten brengen van de beschuldigingen. Manu is niet uit op het toebrengen van schade aan de beschuldigde, maar wil tegelijkertijd wel voorkomen dat hij nog meer slachtoffers maakt. Dat laat zien dat uitingen van online schadelijk gedrag niet zwart-wit hoeven te zijn en ook voor omstanders vaak moeilijk op waarde te schatten zijn.

In deze casus zien we verschillende online mechanismen aan het werk, die in het rapport Online ontspoord worden toegelicht. Dit voorbeeld maakt duidelijk hoe snel situaties op internet kunnen escaleren door de onbeheersbaarheid en persistentie als informatie eenmaal online staat. Daarin spelen verschillende online mechanismen een rol, zoals de schaalbaarheid en viraliteit van online platformen, de openbaarheid van het internet en de onbeschaafde omgangsnormen die vaak online gelden. Voor deze casus is het vooral belangrijk te onthouden dat mensen online vaak de controle over de situatie verliezen. Doordat het bericht viral gaat, verliest Manu de autonomie over de verspreiding van zijn boodschap. Andere mensen achterhalen de gegevens van de man die Manu beschuldigt en zij bedreigen hem, terwijl Manu zelf het trauma opnieuw herbeleeft door de vele reacties van ongeloof.

De beschuldigde heeft door de onmiddellijkheid van het internet, waardoor gedrag meteen effect heeft, geen tijd en mogelijkheid om zich te verweren. Voor hem vindt een versneld proces van veroordeling plaats, doordat zijn werkgever hem op non-actief stelt en ook de traditionele media over hem schrijven. Dat is een wezenlijk verschil met wanneer de politie en het OM een onderzoek hadden ingesteld naar zijn gedrag. Ook zorgt het online aspect ervoor dat verschillende actoren direct snel handelen. Omstanders scharen zich achter de kant van Manu of trekken zijn verhaal juist in twijfel, door berichten van anderen te verspreiden of zelf berichten te plaatsen. Syndicatie, het gemakkelijk vinden van gelijkgestemden online, speelt hierin een grote rol. Afhankelijk van de online sociale omgeving waarin mensen zich bevinden, wordt bepaald gedrag misschien van hen verwacht: je uitspreken tegen onrecht is een manier om te laten zien dat je zelf wel aan de moreel juiste kant staat.

Het socialemediaplatform heeft in dit voorbeeld besloten om de verspreiding van berichten over Manu’s zaak te verbergen, waardoor het platform ingrijpt in de amplificatie van berichten online. Dit soort afwegingen tussen vrijheid van expressie en mogelijke schade zijn voor platformen moeilijk te maken en komt hen regelmatig op kritiek te staan. Mede doordat de politie in haar gesprek met Manu besloot om geen verder onderzoek in te stellen, nam Manu uiteindelijk het heft in eigen hand. Ongenoegen en wantrouwen in de strafrechtketen om voor rechtvaardigheid te zorgen, speelt bij alle vormen van digitaal vigilantisme een rol.