Jaarverslag 2021

In 2021 bestaat het Rathenau Instituut 35 jaar. Er zijn plannen voor een feestelijke viering in het najaar, een magazine waarin stakeholders iets over de jarige mogen vertellen en misschien wel een jubileumbundel. Als voorloper daarop is er 18 juni alvast een jubileumbijeenkomst met oud-medewerkers. Door de coronamaatregelen moet die helaas online plaatsvinden, maar het enthousiaste optreden van de hoofdgast maakt veel goed. In hemdsmouwen vertelt oud-minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Wim Deetman waarom hij in 1986 het Rathenau Instituut heeft opgericht en waarom het nog steeds een belangrijke rol vervult.

Niet lang daarna verandert alles. Halverwege augustus krijgen medewerkers en bestuur het schokkende bericht dat directeur Melanie Peters is overleden. Een brok onverwoestbare energie is er niet meer. Melanie Peters, de vrouw die overal en altijd opduikt, voor iedereen een warm woord heeft en daar tijd voor neemt. Haar dood resoneert tot op de dag van vandaag in het Rathenau Instituut.

Raambezoeken aan collegae

Melanie is dan al een tijdje ziek. Daar is ze ook open over, maar ze wil niet gezien worden als een patiënt. Dat haar ziekte ernstig is, dringt dan ook maar bij weinigen door. Net zoals ze doet aan het begin van de coronapandemie als het werken op kantoor goeddeels wordt stilgelegd, blijft Melanie ook in het tweede coronajaar raambezoeken brengen aan collegae. Via uitgebreide mails houdt ze alle thuiswerkers op de hoogte van wat iedereen doet.

In die mails vertelt ze ook over haar eigen activiteiten. Bijvoorbeeld over haar digitale bezoek aan de commissie Sociale Zaken en Werkgelegenheid van de Tweede Kamer waarin ze duidelijk maakt hoe ons instituut het werk van de commissie kan ondersteunen. In het Portugese parlement legt ze (eveneens digitaal) uit waarom wetenschappelijk advies belangrijk is voor volksvertegenwoordigers. Elke mail sluit ze af met een foto van zichzelf of een avatar met een opbeurende opmerking: ‘Zorg goed voor elkaar’. Of: ‘Houd vol, het is bijna lente’.

Het overlijden van Melanie en corona drukken een duidelijke stempel op het tweede belangrijke onderwerp dat in 2021 op de agenda staat. Voor het eerst sinds 2008 is het Rathenau Instituut weer voorzitter van het EPTA-netwerk, de internationale vereniging van ruim 20 instituten die vergelijkbaar werk doen. Eind april leidt Melanie nog de directeurenbijeenkomst die besluit om een gezamenlijke publicatie te maken over hoe verschillende landen inspelen op corona en welke lessen we daaruit kunnen leren. Het eindrapport wordt gepresteerd op een online conferentie in het najaar, zonder Melanie.

Samenleving openen via QR-code

Over corona stuurt het Rathenau Instituut eerder in 2021 al een zogeheten Bericht aan het parlement. Dat gaat over de kabinetsplannen om de samenleving weer wat te openen via wat dan nog een coronapaspoort genoemd wordt, en later bekend staat als de QR-code. We wijzen de Tweede Kamer op de verschillende grond- en mensenrechten die hierbij botsen. Ook benadrukken we hoe belangrijk het is om periodiek te beoordelen of zo’n paspoort nog nodig is.

Het is een voorbeeld van de adviezen en rapporten die het Rathenau Instituut op het lijf geschreven zijn. Of zoals Melanie in 2020 zegt: ‘Hoe onze digitale toekomst eruit ziet, bepalen we voor een groot deel zelf. Het Rathenau Instituut helpt burgers, politici, beleidsmakers en maatschappelijke organisaties om hier grip op te krijgen.’

Digitale samenleving is een van de vier thema’s in het werkprogramma 2021-2022. Naast maakbare levens, democratische informatiesamenleving en vitale wetenschap en kennisecosystemen. De dertien rapporten en acht Berichten aan het parlement die in 2021 verschijnen, leveren over deze thema’s belangrijke inzichten op die verderop in dit jaarverslag aan de orde komen. Hetzelfde geldt voor de 31 dialoogsessies die worden gehouden.

Dialogen in buurthuizen en theaters

Een aantal in het oog springende rapportages wil ik hier graag benoemen. Zo ronden we de DNA-dialoog af die we drie jaar lang samen met andere instellingen organiseren over het aanpassen van DNA van embryo’s. Uit gesprekken in buurthuizen en theaters, op beurzen en scholen blijkt dat Nederlanders niet principieel tegen de nieuwe CRISPR-cas-technologie zijn die dit mogelijk kan maken. Dat moet dan wel onder strikte voorwaarden en voor specifieke doelen, zoals het voorkomen van ernstige erfelijke aandoeningen.

Ook ronden we in 2021 een studie af over hoe burgers beter betrokken kunnen worden bij de wetenschap. Casestudies naar burgerbetrokkenheid bij onderzoek in de psychiatrie, het onderwijs en waterkwaliteit laten onder meer zien dat dit kan leiden tot relevantere onderzoeksresultaten. Dat kan vervolgens het vertrouwen in de wetenschap helpen bestendigen.

Dat in 2021 het vertrouwen van Nederlanders in de wetenschap hoog is, blijkt uit ons driejaarlijkse onderzoek hiernaar. Het cijfer dat Nederlanders de wetenschap voor vertrouwen geven, ligt met een 7,4 hoger dan ooit. Maar mede op basis van focusgroepen waarschuwen we ook dat dit vertrouwen weer snel kan afnemen als de scheidslijn tussen wetenschap en politiek vervaagt.

Investeren in wetenschap

Hoeveel in Nederland overheid, bedrijfsleven en non-profitsector investeren in wetenschap, laten we zien in ons zogeheten TWIN-rapport dat we jaarlijks uitbrengen. Uit de uitgave die in 2021 verschijnt, blijkt een forse toename voor de komende jaren, met name dankzij het Nationaal Groeifonds.

Dat we zeker niet het enige land zijn dat het belang ziet van investeren in wetenschap en innovatie, blijkt uit een nieuwe factsheet over de prestaties van China. 25 jaar geleden gaf China evenveel uit aan R&D als Nederland, nu is dat evenveel als de 27 EU-landen samen. Waarschijnlijk worden binnenkort ook de Verenigde Staten ingehaald.

Menselijkheid en inclusiviteit

2021 brengt ook bestuurlijke veranderingen teweeg. Na zich acht jaar met hart en ziel te hebben ingezet als voorzitter van het bestuur, geeft Gerdi Verbeet in de zomer het stokje over aan ondergetekende. Voor Gerdi is menselijkheid en het contact met de ander, de kern van het werk van het Rathenau Instituut. Zij hoopt dat deze waarden ook in de toekomst geborgd blijven.

Na het overlijden van Melanie nemen bestuur en medewerkers de tijd om na te denken wie het leiderschap van het Rathenau Instituut moet overnemen. Om daar ruimte voor te maken, treedt Henk de Jong als ervaren interim-bestuurder in oktober aan voor tenminste zes maanden.

2021 staat in ons geheugen gegrift door het heengaan van Melanie Peters. Zij benadrukte dat wetenschap, technologie en innovatie alleen tot bloei kunnen komen als publieke waarden als menselijkheid, inclusiviteit en mensenrechten daarin geïncorporeerd zijn. Wij zijn vastberaden om die nalatenschap te laten groeien en bloeien.

Maria Henneman
voorzitter van het bestuur van het Rathenau Instituut