Jaarverslag 2024

In de kast op mijn oude werkkamer van de universiteit stonden twee lege drinkpakjes melk. Ik gebruikte ze om studenten, die opgeleid werden tot ingenieur, te laten zien hoe verschillend maatschappelijke opvattingen op technologie kunnen zijn. Het ene pakje had een strakke, klinische vormgeving. Er stonden teksten op als ‘dankzij deze hypermoderne sterilisatietechnologie is uw melk gegarandeerd veilig’. Op het andere pakje stonden afbeeldingen van bloemetjes en beestjes. Dit pakje benadrukte het natuurlijke karakter van de melk, alsof het zo uit de koe kwam. 

Het werkprogramma van het Rathenau Instituut draaide in 2024 rond de vraag hoe wetenschap, technologie en innovatie kunnen bijdragen aan maatschappelijke opgaven. Wetenschap, technologie en innovatie staan aan de basis van oplossingen, maar veroorzaken ook nieuwe problemen. Bovendien zijn er in de maatschappij allerlei verschillende perspectieven op technologie, zoals ook het voorbeeld van de melkpakjes laat zien. Om tot goede, democratische besluitvorming te komen over wetenschap, technologie en innovatie is het van belang dat al die verschillende perspectieven gehoord worden. Ook die van burgers en groepen die niet zo vaak worden gehoord. 

Ik hoor experts wel eens zeggen dat het niet veel zin heeft om met de samenleving in gesprek te gaan over wetenschap en technologie. Burgers zouden daarvoor niet genoeg kennis hebben. Uit de dialogen die wij voeren met allerlei verschillende groepen in de samenleving blijkt dat dat niet klopt. Een voorbeeld is ons advies voor het besluitvormingsproces over het langdurig beheer van radioactief afval. Het advies was het sluitstuk van een vijfjarig onderzoeksprogramma. In die vijf jaar deed ons onderzoeksteam diverse deelstudies. Zij gingen in gesprek met verschillende mensen en groepen in de samenleving: experts, belanghebbenden, en ook groepen die niet vaak gehoord worden, zoals jongeren. Ze organiseerden ook gesprekken waarbij verschillende partijen niet alleen met onze onderzoekers van gedachten wisselden, maar ook met elkaar. Uiteindelijk lag er een advies dat door de staatssecretaris gedragen werd én waarin alle betrokkenen zich konden vinden.

De komende jaren gaat het Rathenau Instituut meer inzetten op verschillende manieren om de maatschappelijke en politieke dialoog over wetenschap, technologie en innovatie te versterken. Dat doen we bijvoorbeeld in ons Dialoogprogramma digitale toekomst, waarvan gesprekken met inwoners van de provincie Groningen en Drenthe in 2024 de aftrap vormden. We doen het ook met onze podcast Verrekijkers en we doen het met dialogen over de toekomst van de wetenschap en de verduurzaming van de Nederlandse industrie. 

De twee melkpakjes uit mijn oude werkkamer laten tegenovergestelde visies op technologie zien: positief versus negatief. Maar zo zwart-wit, zo gepolariseerd, zijn perspectieven op technologie in de samenleving nooit. Elke keer als wij in dialoog gaan met de samenleving zien we hoe waardevol het is om de verschillende perspectieven en onderliggende waarden inzichtelijk te maken. Oprechte interesse in het perspectief van de ander en het lef om het eigen perspectief te bevragen zijn daarbij van grote waarde. Dat maakt de dialoog niet alleen een krachtig middel om een beter begrip te krijgen van de impact van wetenschap en technologie op onze samenleving. Het zorgt er ook voor dat er daadwerkelijk oplossingen worden ontwikkeld die rekening houden met wat er voor verschillende groepen in de samenleving op het spel staat. 

Prof. dr. ir. Eefje Cuppen, directeur van het Rathenau Instituut