Desinformatie: een voorbeeld van online schadelijk en immoreel gedrag

Mirjam is een tiener en is geïnspireerd geraakt door een wereldwijde beweging van jonge mensen die besloten hebben zich volop in te zetten voor het stoppen van klimaatverandering. Ze is bijzonder digitaal vaardig. Al snel raakt ze in contact met gelijkgestemden van over de hele wereld die haar denkbeelden bevestigen. Eerst via publieke Facebookgroepen en Twitter, maar al snel vindt ze ook haar weg in besloten chatgroepen, op platformen als Signal en Telegram. Via deze kanalen worden campagnes op sociale media voorbereid, om bijvoorbeeld hashtags tot trending topic te promoten of het op te nemen voor medestanders op sociale media op het moment dat die worden bekritiseerd. Ook worden via deze kanalen fysieke demonstraties gepland. De grenzen van het toelaatbare worden daarbij soms opgezocht of overtreden, waarbij inspiratie wordt geput uit voorbeelden uit het buitenland. Denk hierbij aan het onaangekondigd bezetten van verkeersaders, intimidatie of het saboteren van bedrijven. Ondanks dat Mirjam de beheerders van de groepen nog nooit in levenden lijve heeft ontmoet en sommigen onder een schuilnaam opereren, vertrouwt ze hen volledig. Ze staan immers allemaal wereldwijd voor hetzelfde doel.

Op een gegeven moment wordt in een internationale Telegramgroep het bericht verspreid dat de Nederlandse overheid rapportages over de stikstofuitstoot door de veehouderij moedwillig naar beneden bijstelt. Volgens de berekeningen van buitenlandse onderzoekers die in de chats worden gedeeld, is het allemaal veel erger. Er wordt ook gesuggereerd dat hier een samenzwering achter kan zitten. Nederlandse mainstream media krijgen ook lucht van deze berichten, maar trekken de alternatieve berekeningen in twijfel. Haar internationale contacten moedigen Mirjam echter aan om daar niet in te trappen. De media spelen vast onder één hoedje met de overheid. Mirjam vindt dat het tijd wordt om deze vermeende misstand aan de kaak te stellen en om over te gaan tot actie. Ze organiseert via de chat een onaangekondigde betoging in Den Haag. De gemeente is hierop voorbereid, want die is getipt door de binnenlandse inlichtingendienst die ook meekijkt in de chatkanalen. Desondanks loopt de betoging uit op een gewelddadige confrontatie met veehouders die er juist van overtuigd zijn dat de overheid de rapportages overdrijft. Zij waren blijkbaar ook opgetrommeld via besloten kanalen waarin alleen zij actief zijn, maar die niet vooraf zijn opgemerkt door veiligheidsdiensten. Wat Mirjam niet weet, is dat de internationale coördinatoren van de chatkanalen geen klimaatactivisten zijn, maar in werkelijkheid werken bij een buitenlandse inlichtingendienst. Voor de kanalen waarin de veehouders berichten uitwisselen zou zomaar hetzelfde kunnen gelden.

Enige tijd na de gewelddadige confrontatie wordt het bedrog door de buitenlandse inlichtingendienst ontmaskerd. De onrust wordt daarmee niet weggenomen. De onthulling leidt ertoe dat mensen nog sceptischer zijn geworden over berichtgeving. Ze weten nu helemaal niet meer wie ze wel of niet kunnen vertrouwen. Het vertrouwen in elkaar is fundamenteel geschaad.

In deze casus zien we hoe desinformatie leidt tot maatschappelijke schade. Het klimaatbeleid is al bron van maatschappelijke onrust en het publieke debat toont vaak kenmerken van polarisatie. Dat maakt dat dit onderwerp zich sterk leent voor desinformatiecampagnes. Het is bekend dat met name statelijke actoren erop uit kunnen zijn om bij hun geopolitieke tegenstanders onrust op te stoken en polarisatie te versterken. Zo is uit onderzoek naar de activiteiten van de zogenaamde “Russische trollenfabriek” Internet Research Agency (IRA) in St. Petersburg gebleken, dat ‘trollen’ gedurende de Amerikaanse presidentsverkiezingen in 2016 demonstraties over bijvoorbeeld racisme organiseerden in de VS. Er is daarbij ook aangetoond dat zij zowel een protest van aanhangers als critici van de islam op dezelfde plek op hetzelfde moment hebben gecoördineerd. De motivatie achter dit soort inmengingen is waarschijnlijk het bereiken van strategische voordelen op het wereldtoneel. De aandacht van de getroffen democratische samenlevingen wordt afgeleid naar interne conflicten, waardoor zij geen oog hebben voor wat er geopolitiek speelt, of daar niet op reageren.

In de casus herkennen we verschillende online mechanismen, die in het rapport Online ontspoord worden toegelicht. De klimaatactivisten in deze casus dragen zonder hun medeweten bij aan een desinformatiecampagne van een statelijke actor. Het gebruik van het internet is voor hen een dagelijkse gewoonte, maar ondanks hun digitale vaardigheden zijn ze toch vatbaar voor misleiding. Ze hebben het gevoel het morele gelijk aan hun kant te hebben en vertonen de karakteristieken van digitaal vigilantisme. Dankzij syndicatie en hyper-connectiviteit vinden ze eenvoudig gelijkgestemden. Ze snappen bovendien hoe algoritmen werken en weten dus ook hoe viraliteit kan worden bereikt en hoe via bespeling van algoritmen een publiek discours kan worden beïnvloed. Het opereren in anonimiteit is onder de jonge activisten volstrekt normaal, omdat ze beseffen dat een reputatie als activist mogelijk schadelijk kan zijn voor hun latere carrière. Wat verder bijdraagt aan het gevoel van schijnbare wetteloosheid onder de jonge activisten is dat acties die onbestraft blijven in andere landen, als voorbeeld worden gesteld.

We zien in deze casus ook diverse actoren. De klimaatactivisten worden niet enkel beïnvloed door de buitenlandse inlichtingendienst. De mainstream media proberen helderheid te scheppen, maar hebben slechts beperkt effect op degenen die hun informatie putten uit besloten kanalen. In zekere zin kan de verslaggeving juist worden opgevat als een bevestiging van een mogelijke samenzwering van de overheid. Verder spelen de platformen die besloten kanalen aanbieden een faciliterende rol. Chat apps als Signal staan bekend om de privacybescherming van gebruikers, bijvoorbeeld door anonieme accounts en sterke versleuteling aan te bieden. Andere platformen modereren wel, maar voor hen is het een uitdaging om de kanalen van oprechte activisten te onderscheiden van kwaadaardige gebruikers.

We zien verder dat het bestaan van desinformatie aanleiding kan geven tot meer wantrouwen in de samenleving. De binnenlandse inlichtingendiensten infiltreren in de chatkanalen. Deze vorm van surveillance kan op zichzelf bepaalde mensen al verontrusten. Tenslotte is een nog onbenoemde, maar niet minder belangrijke actor, het algemene publiek dat van de gewelddadige confrontatie op de hoogte wordt gesteld. Naar alle waarschijnlijkheid daalt voor hen het algemene gevoel van veiligheid.