Verstoord eetgedrag: een voorbeeld van online schadelijk en immoreel gedrag

Tijdens de lockdown brengt Sam dagenlang in haar eentje door op haar tienerkamer met als enige afleiding haar laptop en telefoon. Het begint allemaal met een challenge van Kim, iemand die ze nog kent van de camping waar ze was vorige zomer. Kim laat op TikTok meerdere keren per dag zien hoeveel calorieën ze die dag eet. Ze plaatst regelmatig filmpjes van haar maaltijden: soms gaat het om een portie ijsblokjes. Ze moedigt anderen aan om deel te nemen aan deze extreme challenge en haar te overtreffen met nog lagere cijfers van hun dagelijkse calorie-inname. Sam raakt verslaafd aan het volgen van de eindeloze stroom updates van Kim. Ze verveelt zich en het lijkt haar wel een grappige uitdaging om zelf ook haar calorieën bij te houden, dus ze besluit om mee te doen. Ze krijgt online meteen al veel positieve reacties op haar berichten en dat geeft haar voldoening. Met sommige van haar nieuwe volgers heeft ze leuk contact, waardoor ze zich minder eenzaam voelt. Zij begrijpen haar tenminste.

Sam leest in een krantenartikel over pro-ana-communities en gaat online zoeken naar de namen en websites die in dit artikel staan. Pro-ana websites zijn niet verboden, dus er is genoeg te vinden. Sam durft offline op school of met haar ouders niet te praten over haar nieuwe obsessie. Online kan ze iemand anders zijn en hier wel open over zijn. Dat lucht op. Sam maakt een nieuw e-mailadres aan onder de alias Rox, en maakt hiermee op TikTok en Instragram een sock puppet of nepaccount aan onder dezelfde naam met een valse geboortedatum en profielfoto van een vreemde die totaal niet op haar lijkt. Binnen de zoekmachines en socialemediaplatformen gebuikt ze verkeerd gespelde zoektermen en hashtags zoals anoreixa, anorexiia en annorexia om blokkades van deze online platformen te omzeilen. Binnen een paar klikken vindt ze al een pro-anagroep met nog extremere foto’s dan ze ooit had gezien. Sam sluit zich ook aan bij de WhatsAppgroep van deze community waarin de hele dag appjes over afvallen over en weer gaan.

Ze zit in een groep waarvan sommige accounts soms worden verwijderd. Deze duiken dan meteen elders weer op en hebben binnen een mum van tijd weer meer dan vijfhonderd volgers, omdat iedereen via WhatsApp in contact blijft. Er is geen moderator in deze groep, niemand die geen eetstoornis heeft en geen volwassene die een ander geluid kan laten horen. Sommige meisjes plaatsen foto’s van hun opnames in het ziekenhuis en vertellen hier heel openhartig over. Sam kijkt tegen deze meisje op en wil al hun YouTube video’s zien. De content recommendation systemen hebben snel door welke soort video’s Sam graag tot het einde bekijkt en welke beelden ze likes geeft. Deze systemen bieden haar hier steeds meer van aan. De recovery-accounts van mensen in haar netwerk die vertellen hoe ze anorexia overwonnen, verdwijnen steeds meer uit beeld.

Adverteerders die producten promoten om af te vallen zijn verboden op TikTok, maar Sam heeft geen banners nodig om kwakzalvers die laxeermiddelen verkopen te kunnen vinden. Voor haar verjaardag krijgt ze een duur horloge met een stappenteller en op haar telefoon koopt ze afval-apps met calorieëntellers. Iedere dag deelt ze de metingen van deze statistieken op sociale media. Ze wordt steeds meer aangemoedigd door een groeiend aantal volgers en ze verdient er zelfs wat aan. Dan heeft Sam haar streefgewicht gehaald en gaat ze er voorbij. Met zoveel volgers kan ze nu niet zomaar stoppen. In haar groepje roept niemand haar tot de orde.

Sam wordt ziek, ook mentaal. Haar ouders willen dat ze hulp krijgt, maar ze komt op een wachtlijst. Pas weken later, als ze op een schooldag meerdere malen flauwvalt, wordt ze opgenomen. Ze mag haar telefoon gewoon meenemen naar de kliniek. Niemand vraagt haar daar welke apps ze heeft, wie ze volgt en of ze contact heeft met mensen die ze offline niet kent. Wat ze overdag hoort van haar hulpverleners vergeet ze allemaal weer zodra ze door haar vertrouwde WhatsAppgroep, Instagram en TikTok scrollt. Eigenlijk komen er nooit meer beelden langs van mensen die niet hyperslank zijn. Het lukt haar niet om uit de online pro-anagroep te stappen. Dit zijn nog de enige leeftijdsgenoten met wie ze contact heeft. Van die paar vriendinnen van school – de enigen met wie ze offline contact had – hoort ze nog zelden iets.

We zien in deze casus meerdere online mechanismen tegelijk aan het werk, die die het rapport Online ontspoord worden toegelicht. Hier gaat het om de fysieke en emotionele afzondering van een potentieel slachtoffer in combinatie met anonieme openbaarheid online en de continue aanwezigheid van technologie in de privésfeer. Ook speelt syndicatie in combinatie met echo chambers een belangrijke rol: een kleine groep potentiële slachtoffers kan elkaar online veel sneller vinden. Zij horen hierdoor geen geluiden meer die hen op andere ideeën kunnen brengen. De echo chambers, selectiviteit en syndicatie worden in de hand gewerkt door content recommendation-algoritmen die zijn ingesteld om bijvoorbeeld aantallen minuten kijktijd te verhogen. In de aandachtseconomie zijn dit maatstaven voor adverteerders bij traditionele media en online platformen. Individuele gebruikers worden eveneens beloond voor content die veel volgers of abonnees genereert. Zij streven daarom naar amplificatie en viraliteit, waarvoor sensationele content en amusement meestal het beste werkt. Soms spoort dit minderjarigen aan tot schadelijk gedrag zoals extreme dieetchallenges. 

Bij deze casus zijn ook diverse actoren betrokken. Sommigen spelen een zeer actieve rol, zoals minderjarige gebruikers en volgers die elkaar aanzetten tot verstoord eetgedrag. Zij doen dit in een omgeving zonder begeleiding en toezicht van ouders, andere volwassenen en zonder hulpverleners of moderatoren. De ouders, school, vrienden en hulpverleners in de offline omgeving spelen in dit voorbeeld ook een passieve rol waar het gaat om de bevordering van offline contact, hulp en begeleiding bij de omgang met online mechanismen. Tot slot spelen ook kwakzalvers en aanbieders van afvalproducten en diensten, de platformen en traditionele media een belangrijke rol. Hun focus op conversie, clicks, aantallen minuten kijktijd en de verzameling van individuele dataprofielen werkt in dit geval schadelijk gedrag in de hand.