Waarden wegen in wetenschap

Wetenschap en technologie zijn niet neutraal. Het onderzoek van nu heeft verregaande gevolgen voor de samenleving van de toekomst. Daarom is het van maatschappelijk belang dat er in de agendering, programmering en uitvoering van onderzoek op een verantwoorde manier rekening wordt gehouden met de mogelijke gevolgen. Dat noemen we maatschappelijk verantwoord onderzoek.

Rechtvaardigheid bij onderzoek rond duurzaamheidstransities

In dit project onderzochten we hoe industrie, wetenschap en beleid maatschappelijke behoeften meeweegt in wetenschappelijk onderzoek rond duurzaamheidstransities. We concentreerden ons op de waarde rechtvaardigheid. Ten eerste omdat een eerlijke verdeling van kosten en opbrengsten zorgt voor publieke steun bij transities. Ten tweede omdat bijna elk mens op de een of andere manier streeft naar een rechtvaardige wereld.

Casus: hernieuwbare waterstof

Als casus richtten we ons op onderzoek naar hernieuwbare waterstof. Velen in de industrie, in de wetenschap en in het beleid zien hernieuwbare waterstof als onmisbaar onderdeel van de duurzaamheidstransitie. De technologie is echter ook omstreden. De kosten voor verdere ontwikkeling en implementatie zijn namelijk hoog en de maatschappelijke effecten onzeker. Een belangrijk vraagstuk gaat over rechtvaardigheid: wie heeft baat bij het onderzoek en wie draagt de kosten?

Uitgebreid ecosysteem met veel invloed van fossiele industrie

Eerst onderzochten we welke organisaties onderzoek doen of invloed uitoefenen op het waterstofonderzoek. We constateren dat rondom hernieuwbare waterstof een uitgebreid ecosysteem is gegroeid. Er zijn veel verschillende bedrijven en onderzoekers betrokken. Veel dominante organisaties zijn actief in de fossiele industrie. In mindere mate spelen overheden, ngo's, belangenbehartigers en netwerkorganisaties een rol.

We zien dat de nadruk van het waterstofonderzoek ligt op het ontwikkelen van bèta-technische kennis ter bevordering van efficiëntie en prestaties. Er is weinig aandacht voor het afbouwen van de fossiele industrie en voor het afleren van schadelijke praktijken.

Rechtvaardigheid speelt een beperkte rol

De organisaties die zich bezighouden met onderzoek naar hernieuwbare waterstof hebben vooral oog voor de rechtvaardigheidskwesties veiligheid en kosten. Er is geen aandacht voor de verdeling van de opbrengsten van het onderzoek. Verder wordt over draagvlak onder de brede bevolking slechts op een instrumentele wijze nagedacht. Het gaat dan vooral over het wegnemen van de weerstand van burgers. Tot slot is er nauwelijks aandacht voor negatieve gevolgen voor kwetsbare groepen.

Transdisciplinaire workshops over calls en over richtlijnen

We organiseerden twee transdisciplinaire workshops om te kijken of we rechtvaardigheid een nadrukkelijkere plek kunnen geven in waterstofonderzoek. De focus van de workshops lag op onderzoeksfinanciering en samenwerking. Deelnemers waren bèta-wetenschappers, sociale wetenschappers en professionals van maatschappelijke stakeholders. We zorgden voor een evenwichtige samenstelling en doordachte werkvormen. Op die manier konden we de deelnemers aanspreken op hun kennis, expertise en persoonlijke drijfveren, en ze productief laten samenwerken.

In de eerste workshop schreven de deelnemers fictieve onderzoeksuitvragen (calls) voor maatschappelijk verantwoord waterstofonderzoek. In de tweede workshop werkten ze aan (fictieve) richtlijnen voor samenwerking tussen wetenschap en industrie. Wij waren niet alleen geïnteresseerd in de calls en de richtlijnen, maar ook in hoe rechtvaardigheid en andere publieke waarden doorklonken in de gesprekken.

Eerste workshop: veelbelovende calls met oog voor rechtvaardigheid

De eerste workshop resulteerde in drie aansprekende calls voor multidisciplinair onderzoek naar hernieuwbare waterstof. De calls besteedden opvallend veel aandacht aan het betrekken van maatschappelijke organisaties in het onderzoek. De voorstellen vormen een veelbelovende aanzet voor echte calls die meer oog hebben voor rechtvaardigheid. De workshop werd zeer gewaardeerd door de deelnemers.

Tweede workshop: globale consensus, verdeeldheid over details

De tweede workshop resulteerde in drie schetsen voor richtlijnen. Er was globale consensus over het doel van die richtlijnen. Ze moesten bijdragen aan transparantie, aan wetenschappelijke integriteit en aan een evenwichtigere invloed van verschillende belangen.

De vertaling van de globale consensus naar concrete afspraken verliep moeizaam. Dat kwam doordat daarbij de effecten voor specifieke groepen ineens duidelijk zichtbaar werden. Deze onverwachte uitkomst was zeer leerzaam, ook voor de deelnemers die de workshop waardeerden.

Beide workshops: rechtvaardigheid verdient meer aandacht

De deelnemers van beide workshops herkenden veelal dat rechtvaardigheid in de huidige onderzoekspraktijk onvolledig is geborgd. Verschillende deelnemers pleitten voor een explicieter debat over waarom en voor wie hernieuwbare waterstof daadwerkelijk wordt ontwikkeld. Ook bevestigden veel deelnemers dat een select aantal onderzoekers en industriële spelers de agendering van onderzoek naar hernieuwbare waterstof bepalen. Tijdens de workshops ontstond brede overeenstemming dat de waarde rechtvaardigheid meer aandacht verdient.

Waterstofonderzoek heeft baat bij transdisciplinaire aanpak in vroeg stadium

Ons project laat zien dat maatschappelijk verantwoord waterstofonderzoek al in een vroeg stadium, namelijk bij de agendering en programmering ervan, baat heeft bij een transdisciplinaire aanpak met zorgvuldig samengestelde groepen participanten én een secuur proces. Dit is nodig omdat onderzoek dat gepositioneerd is binnen duurzaamheidstransities vaak sterk verweven is met kennisontwikkeling die bestaande, niet-duurzame (en niet-rechtvaardige) praktijken ondersteunt. 

Het expliciet meewegen van een complexe publieke waarde, zoals rechtvaardigheid, is uitdagend. Maar ons project liet zien dat dit met gelijkwaardige groepen deelnemers en een zorgvuldig proces mogelijk is en meerwaarde heeft.

Tweede Kamer: benoem publieke waarden en hou ze in de gaten

Uitzoomend zouden de Tweede Kamer en ministeries kritischer kunnen beoordelen wie richting geeft aan het onderzoek naar hernieuwbare waterstof. Een belangrijke afweging is of de samenstelling van de groep beslissers voldoende zorg draagt voor de publieke waarden die de Kamer belangrijk acht. Daarbij kunnen beleidsmakers rekening houden met het feit dat de lange termijn van duurzaamheidstransities vaak keuzes vergt die strijdig zijn met de belangen van gevestigde partijen in het heden.

Financiers, intermediairs en onderzoekers: werk vaker transdisciplinair

Financiers en intermediaire organisaties kunnen vaker gebruikmaken van transdisciplinaire workshops. Daarvoor kan onze aanpak inspiratie bieden. We sporen de individuele onderzoekers die zich bezig houden met hernieuwbare waterstof aan om andersdenkenden te ontmoeten.

Transdisciplinaire aanpak ook voor andere duurzaamheidstransities

We pleiten ervoor om deze gebalanceerde transdisciplinaire aanpak vaker toe te passen bij onderzoek voor andere duurzaamheidstransities. Dat kan bijvoorbeeld bij commissies die nieuwe onderzoeksprogramma's opzetten en die projecten binnen deze programma's selecteren.

Aanbevelingen ook voor andere maatschappelijke opgaven

De aanbevelingen in dit rapport gelden ook voor andere maatschappelijke opgaven. Denk aan gezondheid, voedselvoorziening of milieuproblematiek. Ook daarin zijn publieke waarden in (fundamenteel) onderzoek belangrijk, maar niet eenvoudig mee te nemen.

De ambitie van dit project was om beter te begrijpen hoe publieke waarden nadrukkelijker kunnen worden meegenomen in wetenschappelijk onderzoek voor duurzaamheidstransities. Het onderzoek rondom hernieuwbare waterstof vormde daarvoor een geschikte casus. Op basis van de principes van maatschappelijk verantwoord onderzoek en innovatie bestudeerden we het kennisecosysteem rondom hernieuwbare waterstof en organiseerden we twee interactieve workshops.

De analyse laat zien dat veel organisaties onderzoek doen naar hernieuwbare waterstof of bij dat onderzoek betrokken zijn via financiering, samenwerking, beleid of toepassing. Opvallend is dat veel van deze organisaties tegelijkertijd zich ook bezighouden, of zelfs afhankelijk zijn van niet-duurzame activiteiten. Omdat deze niet-duurzame praktijken mogelijk door hernieuwbare waterstof kunnen worden vervangen, hebben deze organisaties tegenstrijdige belangen. Immers, wanneer het waterstofonderzoek tot haalbare toepassingen leidt, zou dit, op termijn, hun inkomsten uit niet-duurzame praktijken in gevaar kunnen brengen. Voor de basisindustrie en de energiesector is het zeer onzeker of productie (op basis) van hernieuwbare waterstof net zo rendabel kan zijn als productie (gebruikmakend) van fossiele energie en grondstoffen. Het meeste onderzoek gaat over de technische aspecten van hernieuwbare waterstof. Maar de ontwikkeling van hernieuwbare waterstof heeft ook belangrijke sociale, economische en ecologische gevolgen.

De organisaties in het kennisecosysteem hebben echter maar beperkt oog voor rechtvaardigheidskwesties. De actoren besteden aandacht aan veiligheid en het voorkomen van schade als gevolg van onderzoek en innovatie. Veel partijen zien ook in dat de duurzaamheidstransitie winnaars en verliezers zal kennen. Maar er is weinig discussie over een eerlijke verdeling van kosten en baten van het onderzoek: over de verhouding tussen publieke en private investeringen, de verhouding tussen verschillende onderwerpen binnen het domein van hernieuwbare waterstof, en de verhouding tussen investeringen in waterstofonderzoek en onderzoek naar alternatieve transitiepaden. Voor organisaties die volledig inzetten op waterstof ligt die laatste discussie natuurlijk gevoelig, maar de meeste spelers in het kennisecosysteem houden zich ook bezig met andere energie-oplossingen.

Veel actoren in het kennisecosysteem zeggen dat ze transparantie belangrijk vinden, maar de deelnemers aan onze workshops vinden dat sleutelspelers hierin tekortschieten. Ze zouden onvoldoende helderheid bieden over de totstandkoming van onderzoeksuitvragen, honorering van voorstellen en richtlijnen voor samenwerking met de fossiele industrie. Bovendien is de informatie waarover ze communiceren vaak complex en lastig te begrijpen voor het brede publiek.

Participatie, inclusie en draagvlak zijn wel concepten die veel terugkomen in documenten en interviews. Maar, wanneer de actoren in het kennisecosysteem hier aandacht aan besteden, heeft dat vooral een instrumenteel doel. Ze willen bezwaren van burgers begrijpen om ze te kunnen wegnemen, niet om de achterliggende waarden of wensen mee te nemen in de ontwikkeling van nieuwe technologie. 

Geïnformeerd door deze analyses, organiseerden we transdisciplinaire workshops over twee cruciale onderdelen van onderzoeksagendering en -programmering: het ontwerp van onderzoeksuitvragen, en richtlijnen voor samenwerking met bedrijven. Door de workshop konden de deelnemers spreken met mensen die ze normaal niet ontmoeten. Deze interactie leidde tot perspectiefverbreding bij de deelnemers, zorgde voor vruchtbare uitwisseling van kennis en overtuigingen, en leverde originele en concrete ideeën op over hoe waterstofonderzoek beter kan bijdragen aan rechtvaardige verduurzaming.

De gesprekken in groepen legden ook belangrijk bevonden waarden bloot. Een voorbeeld was rechtvaardigheid, die kwam veelvuldig ter sprake. Soms expliciet, maar vaker impliciet ging het bijvoorbeeld over de oneerlijke verdeling van kosten en baten van onderzoek naar hernieuwbare waterstof of (on)eerlijke procedures voor hoe onderzoeksonderwerpen worden gekozen en onderzoek gefinancierd. Ook kwam veelvuldig ter sprake wie er betrokken zou moeten worden bij onderzoek en op welke manier. Dit is tenslotte een belangrijke manier waarop allerlei belangen en doelen kunnen worden meegewogen in het onderzoek.

De bovenstaande conclusies hebben implicaties voor enerzijds de individuen en organisaties rond het onderzoek naar hernieuwbare waterstof en anderzijds voor beleidsmakers en financiers die zich in bredere zin bezighouden met onderzoek voor duurzaamheidstransities en andere maatschappelijke opgaven. Hieronder gaan we in op de implicaties voor Tweede Kamerleden, voor beleidsmakers op ministeries, voor financiers en intermediairs, en voor individuele onderzoekers.

Onderzoek naar hernieuwbare waterstof

Hieronder volgen eerst implicaties en handelingsopties specifiek voor het onderzoek naar hernieuwbare waterstof. Daarna volgen implicaties en handelingsopties voor onderzoek voor maatschappelijke opgaven.

Kijk kritisch wie richting geeft aan onderzoek

De Tweede Kamer en ministeries sporen we aan om kritischer te beoordelen wie richting geeft aan het onderzoek naar hernieuwbare waterstof. Een belangrijke afweging daarbij is of de samenstelling van de groep beslissers voldoende zorg draagt voor de publieke waarden die de Kamer belangrijk acht. Transparantie over geldstromen is daarbij cruciaal: deze zichtbaar maken biedt meteen inzicht in de sturing van het onderzoek.

Een belangrijk aandachtspunt daarbij is dat de lange termijn van duurzaamheidstransities vaak keuzes vergt die strijdig zijn met de belangen van gevestigde partijen in het heden. Zo zal een energiesysteem gebaseerd op lokale productie minder gemakkelijk in te passen zijn in de infrastructuur van de huidige energiebedrijven dan een systeem met grootschalige productielocaties. En, een stapje radicaler, discussies over de houdbaarheid van het huidige consumptiepeil vanuit een post-groei-perspectief bedreigen de positie van vrijwel alle grote bedrijven.

De belangen die gevestigde partijen hebben bij de status quo vraagt om een kritische blik op hun invloed op onderzoek en ontwikkeling. Onderzoek voor duurzaamheidstransities bepaalt immers mede in wat voor soort wereld we zullen gaan leven. Het gesprek hierover, dat in hoge mate normatief en door waarden gedreven is, hoort bij uitstek thuis in de Tweede Kamer.

Formuleer calls en richtlijnen voor rechtvaardig waterstofonderzoek

Financiers en intermediairs die bezig zijn met waterstofonderzoek kunnen baat hebben bij de producten uit onze twee workshops. We reiken hen graag de inhoudelijke output van onze workshops aan (tabel 3 in paragraaf 3.2.1 en bijlage 3), die ze als bouwstenen kunnen gebruiken voor het uitwerken van onderzoekscalls en het formuleren van richtlijnen over samenwerking. De uitkomsten van onze workshops vergen natuurlijk aanscherping en afstemming, maar ze bieden een waardevolle start. Ook voor de Tweede Kamer en ministeries geven deze uitkomsten een aanknopingspunt voor nieuw beleid om transdisciplinaire samenwerking aan te jagen en voor het inkaderen van de samenwerking tussen kennisinstellingen en bedrijven.

Stimuleer inter- en transdisciplinair waterstofonderzoek

Financiers en intermediairs kunnen ook een rol spelen bij het aanjagen van inter- en transdisciplinaire samenwerking rondom hernieuwbare waterstof. Op dit moment domineert in de agendering en programmering van onderzoek een beperkte, techno-economische opvatting over wat belangrijk is. Overweeg daarom om de deelname vanuit natuurwetenschappelijke en technische disciplines in te perken en de betrokkenheid vanuit sociale en geesteswetenschappen te versterken.

Let wel, sociaal- en geesteswetenschappelijke kennis meer meewegen bij het agenderen en programmeren van waterstofonderzoek, betekent niet dat sociaal- en geesteswetenschappers ook (evenredig) betrokken moeten zijn bij het uitvoeren van dit onderzoek.

Vraagarticulatie door maatschappelijke stakeholders is lastig en daardoor momenteel beperkt. De workshops, zoals in dit project georganiseerd, zouden als middel kunnen dienen om maatschappelijke stakeholders meer te betrekken.

Gezien de missie van het Rathenau Instituut ligt het niet voor de hand dat wij een structurele verantwoordelijkheid nemen voor het organiseren van dergelijke workshops. Natuurlijk dragen we onze ervaringen graag over aan partijen die de gekozen insteek willen toepassen.

Zoek de ontmoeting

Aan onderzoekers die op de een of andere manier onderzoek doen naar hernieuwbare waterstof zouden we willen zeggen: zoek de ontmoeting op met andersdenkenden, en laat u verrassen. Juist vanuit verrassende interactie kunnen de meest vooruitstrevende ideeën ontstaan.