Opwaarderen

De maatschappij is niet klaar voor de digitale samenleving. De overheid, het bedrijfsleven en de maatschappelijke spelers zijn onvoldoende toegerust om onze fundamentele rechten te beschermen. Volgens de onderzoekers hebben we onze apps, onze software en onze technologie wel regelmatig opgewaardeerd, maar zijn we vergeten om de maatschappij te updaten.

Het wordt volgens het Rathenau Instituut tijd om de invloed te onderkennen van digitalisering op de samenleving. Data en software beïnvloeden beslissingen en gedrag. Nepnieuws speelt een rol bij verkiezingen. Platformen zoals Airbnb, Facebook en Uber verzamelen informatie over ons en beïnvloeden onze keuzes. Slimme speelgoedpoppen en smart-tv's luisteren met ons mee. Robots in de zorg roepen de vraag op of we recht hebben op menselijk contact. De virtuele en fysieke wereld raken volledig met elkaar verweven.

De verregaande digitalisering vraagt volgens het Rathenau Instituut om discussie over verantwoordelijkheden van overheid, bedrijven en maatschappelijke organisaties. Nu is het maatschappelijk debat nog vooral gericht op privacy en veiligheid. Er is veel minder aandacht voor andere publieke waarden die door digitalisering evengoed onder druk staan zoals gelijke behandeling, menselijke waardigheid en ongelijke machtsverhoudingen.

Vijf acties voor een update van de digitale samenleving

Het Rathenau Instituut stelt vijf acties voor waarmee politici, beleidsmakers, bedrijven en maatschappelijke organisaties de digitale samenleving verantwoord kunnen opwaarderen.

1. Ten eerste zou de rol en de positie van toezichthouders moeten worden versterkt.
    
2. Ten tweede moet er een digitaliseringsakkoord komen waarin bedrijven, overheid en maatschappelijke organisaties hun commitment en verantwoordelijkheden vastleggen voor het beschermen van publieke waarden.
    
3. Ten derde moet er een nationale dialoog georganiseerd worden over digitalisering en publieke waarden.
    
4. Ten vierde moet er een overkoepelende kabinetsvisie worden opgesteld over de betekenis van digitalisering en het borgen van grondrechten en mensenrechten.
    
5. Ten vijfde moet er een periodieke discussie zijn in de Eerste en Tweede Kamer over de governance van digitaliseringsvraagstukken.

Het Rathenau Instituut deed dit onderzoek naar aanleiding van een motie van het Eerste Kamerlid Gerkens (23 september 2014) op verzoek van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Het kabinet uitte 9 maart 2018 in een brief waardering voor het rapport. Men nam daarbij veel van de bevindingen uit het onderzoek over. Het kabinet richt daarom een interdepartementale werkgroep op, zal meer onderzoek doen naar de maatschappelijke effecten van technologische ontwikkelingen en verdubbelt het budget van de Autoriteit Persoonsgegevens.

De verregaande digitalisering vraagt om discussie over verantwoordelijkheden van overheid, bedrijven en toezichthouders. In hoeverre zijn bestaande kaders nog up to date? Nu is het maatschappelijk debat nog vooral gericht op privacy en veiligheid. Er is veel minder aandacht voor publieke waarden als gelijke behandeling, menselijke waardigheid en ongelijke machtsverhoudingen. Die staan door digitalisering evengoed onder druk.

Het Rathenau Instituut stelt vijf acties voor waarmee politici, beleidsmakers, bedrijven en maatschappelijke organisaties de digitale samenleving verantwoord kunnen opwaarderen:

1. Visie: stel een overkoepelende kabinetsvisie op over de betekenis van digitalisering en het borgen van grondrechten en mensenrechten.
    
2. Toezicht: versterk de rol en de positie van toezichthouders.
    
3. Akkoord: richt een ‘digitaliseringsakkoord’ op waarin bedrijven, overheid en maatschappelijke organisaties hun commitment en verantwoordelijkheden vastleggen voor het beschermen van publieke waarden.
    
4. Dialoog: organiseer een nationale dialoog over digitalisering en publieke waarden.
    
5. Check up: zorg voor een periodieke discussie/check up in de Eerste en Tweede Kamer over de governance van digitaliseringsvraagstukken.