Hoe verkleint Europa zijn digitale afhankelijkheid van grote platformbedrijven?
Foto: Denise Jans - Unsplash
In april 2022 is in de EU een akkoord bereikt over twee wetgevingspakketten die de Europese digitale autonomie moeten vergroten: de Digital Markets Act (DMA) en de Digital Services Act (DSA). De DMA pakt de marktmacht van grote online platformen aan. De DSA moet een veiligere online omgeving creëren voor Europese burgers en consumenten en de verspreiding van illegale content online bestrijden. De komende maanden onderzoekt het Rathenau Instituut de oorzaken van Europese digitale afhankelijkheid en hoe die kan worden verkleind.
In het kort:
- De DSA en DMA omvatten maatregelen om Europese overheden en burgers meer zeggenschap te geven over bijvoorbeeld datagebruik en om het toezicht op een eerlijke markt online te versterken.
- Het Rathenau Instituut onderzoekt hoe Europese samenlevingen meer digitaal onafhankelijk kunnen worden van grote platformbedrijven.
Digitale afhankelijkheid
Europese samenlevingen worden steeds afhankelijker van multinationale platformbedrijven, zoals Google, Amazon, Meta en Apple. Zowel overheden, maatschappelijke organisaties als burgers ervaren deze afhankelijkheid in toenemende mate als problematisch, omdat hierdoor publieke waarden zoals veiligheid en democratische vrijheden onder druk komen te staan.
Europese overheden zijn voor publieke taken in bijvoorbeeld het onderwijs, defensie of de zorg afhankelijk van grote platformbedrijven. Daar wil Europa verandering in brengen. Ook wil Europa dat data beter te benutten zijn door partijen in haar interne markt. Deze data zijn nu grotendeels in handen van niet-Europese multinationale platformbedrijven. Het streven naar meer digitale autonomie werd onlangs expliciet benoemd in de nieuwe Europese verklaring over digitale principes en rechten en in de digitaliseringsstrategie van het kabinet-Rutte IV.
Het Rathenau Instituut wijst al jaren op de maatschappelijke risico’s van onze digitale afhankelijkheid van de multinationale platformbedrijven. We constateren bijvoorbeeld dat grote platformen in toenemende mate de infrastructuur leveren voor het online publieke debat. Dit publieke debat staat met de verspreiding van desinformatie, de opkomst van deepfakes en politieke microtargeting onder druk.
Maatregelen in de Digital Markets Act
De DMA lijkt de Europese afhankelijkheid van de grootste platformen te verkleinen¹. De verordening introduceert nieuwe regels die met name gericht zijn op de zogenaamde poortwachters, ofwel gatekeepers. Dit zijn bedrijven met een beurswaarde van minstens 75 miljard euro of een jaaromzet van 7,5 miljard euro en aanvullend minstens 45 miljoen gebruikers per maand.
- Berichten-apps zoals WhatsApp of iMessage moeten de komende vier jaar interoperabel worden, zoals e-mail dat nu ook is. Dit betekent dat gebruikers van bijvoorbeeld WhatsApp tekstberichten, foto’s video’s of voiceberichten moeten kunnen sturen naar Signal, en andersom.
- Poortwachters moeten meer keuze bieden aan hun gebruikers, onder meer door het monopolie van hun appstores te doorbreken. Er komt bijvoorbeeld een verbod op vooraf geïnstalleerde software of apps die niet van een telefoon te verwijderen zijn (zoals de Apple Appstore, Safari of Chrome browsers). Het moet voor gebruikers mogelijk worden om alle apps die niet bij de standaardinstellingen horen van hun apparaten te verwijderen. Gebruikers moeten ook kunnen beslissen of zij apps en appstores van derden toelaten tot de standaardinstellingen.
- Apple en Google moeten alternatieve betalingssystemen toelaten en accepteren, ook in hun eigen appstores. Een app zou direct haar eigen diensten moeten kunnen aanbieden via een eigen betaling(systeem). Gebruikers die de app downloaden moeten dus de keuze krijgen tussen het betalingssysteem van de app of die van Google of Apple.
- Het wordt verboden voor poortwachters om gebruikers als eerste naar hun eigen diensten toe te leiden en deze diensten voorrang te geven boven de diensten van concurrenten. In zoekresultaten mogen zij bijvoorbeeld niet meer hun eigen diensten bevoordelen.
- Poortwachters mogen niet meer de data gebruiken van derde partijen (apps) die aanbieders zijn binnen hun platform. Ze moeten derde partijen toegang geven tot de data die deze derde partijen zelf genereren via hun eigen producten en klanten. Nu gebruiken poortwachters de data van derde partijen om hun eigen producten te ontwikkelen. Dat is onder de DMA niet meer toegestaan.
- Grote platformen moeten transparanter zijn over de herkomst van gepersonaliseerde advertenties. Daarnaast mogen zij zonder toestemming geen persoonlijke data combineren of gebruikers volgen (tracken) buiten hun eigen kernplatformdiensten om.
- Europese mededingingsautoriteiten krijgen meer macht om onderzoek te doen. Zij kunnen hoge boetes uitdelen bij overtredingen en soms zelfs splitsing afdwingen. Ook komt er een omkering van de bewijslast: poortwachters moeten aantonen dat hun verdienmodel eerlijk (fair) is, in plaats van dat mededingingsautoriteiten een monopolie moeten bewijzen.
Maatregelen in de Digital Services Act
De DSA introduceert nieuwe regels die met name gericht zijn op de grootste online platformen en aanbieders van online tussenhandelsdiensten, zoals hostingdiensten en internetaanbieders². De DSA bevat strengere maatregelen voor online platformen (zoals marktplaatsen en socialemediabedrijven) en zeer grote online platformen (Very Large Online Platforms, oftewel VLOPs en Very Large Online Search Engines, oftewel VLOSEs). Bedrijven worden als zeer grote online platformen beschouwd als zij via hun diensten een bereik van minstens 45 miljoen gebruikers per maand hebben. Online platformen en zoekmachines kunnen bij overtredingen boetes krijgen tot aan 6% van hun wereldwijde omzet.
- Nieuwe transparantieverplichtingen moeten gebruikers inzicht geven in de parameters die worden gebruikt door aanbevelingssystemen om inhoud aan hen aan te bevelen. Gebruikers moeten kunnen kiezen voor een aanbevelingssysteem dat niet is gebaseerd op profilering.
- Gerichte reclame gebaseerd op gevoelige gegevens wordt verboden (bijvoorbeeld op basis van seksuele geaardheid, religie, etniciteit).
- Dark patterns worden verboden. Online platformen en marktplaatsen mogen mensen niet nudgen om van hun diensten gebruik te maken, bijvoorbeeld door op suggestieve wijze te sturen richting het maken van een bepaalde keuze, zoals via pop-ups. En het opzeggen of weigeren van een dienst moet net zo eenvoudig zijn als het gebruik maken hiervan.
- Gebruikers krijgen een sterkere positie om naar de beslissingen van platformen voor contentmoderatie te informeren en die aan te vechten:
- Platformen moeten een meldingsmechanisme (‘notice & action’) instellen waar mensen vermeende illegale inhoud kunnen melden.
- Gebruikers krijgen de mogelijkheid om contentmoderatie-beslissingen door platformen aan te vechten via buitengerechtelijke geschillenbeslechting of via de rechter.
- Platformen moeten een meldingsmechanisme (‘notice & action’) instellen waar mensen vermeende illegale inhoud kunnen melden.
- Externe onderzoekers krijgen toegang tot belangrijke data van online platformen. Maatschappelijke organisaties krijgen eveneens betere toegang tot publieke data, zodat er breder inzicht komt in de ontwikkeling van online risico’s op bijvoorbeeld de verspreiding van illegale content of het schenden van burgerrechten als gevolg van de wijze waarop platformen functioneren.
- De DSA introduceert een verplichting voor zeer grote platformen om de systeemrisico's die ze creëren te analyseren en maatregelen te treffen om deze risico’s tegen te gaan en te voorkomen. Denk aan misbruik van hun systemen en de verspreiding van desinformatie. Deze analyse moet elk jaar worden uitgevoerd. Het doel is om de risico's te verminderen die verband houden met onder meer de verspreiding van illegale inhoud en het schenden van grondrechten van gebruikers.
- Toezicht en handhaving worden op nationaal niveau belegd bij nieuw op te richten onafhankelijke Coördinatoren voor Digitale Diensten die per EU-lidstaat moeten worden aangewezen en die Europees samenwerken in de Europese Raad voor digitale diensten (EBDS). Toezicht en handhaving op de zeer grote online platformen (VLOPs en VLOSEs) wordt belegd bij de Europese Commissie, in samenwerking met de EBDS.
- De Europese Commissie kan een crisisresponsmechanisme in werking stellen op advies van nationale toezichthouders, de Coördinatoren voor Digitale Diensten. Dit betekent dat de Commissie de invloed van grote platformen op bijvoorbeeld acute veiligheids- of gezondheidscrises kan onderzoeken en maatregelen kan nemen om deze invloed te beperken, zoals het tegengaan van oorlogspropaganda. Deze maatregelen zouden niet langer dan drie maanden mogen gelden. Dit nieuwe element is toegevoegd in de context van de huidige oorlog met Oekraïne.
Hoe verkleinen de DSA en de DMA de digitale afhankelijkheid van Europa?
In onze Berichten aan het parlement over de DSA en DMA pleitten we voor het vergroten van zeggenschap van gebruikers over het gebruik van hun data en aanbevelingsalgoritmen op online platformen. Het uitgangspunt daarbij zou moeten zijn dat het voor gebruikers laagdrempeliger wordt om dataverzameling te weigeren en om te bepalen welke data zij willen delen. Online platformen zouden bovendien gebruikers verplicht inzicht moeten geven in de reden waarom zij bepaalde content ontvangen, plus de mogelijkheid om aanpassingen door te voeren als ze die content niet meer willen ontvangen.
De DSA en DMA omvatten belangrijke maatregelen om de zeggenschap van gebruikers over hun data te vergroten. Zo biedt de DMA zowel zakelijke als individuele Europese gebruikers meer toegang tot hun data. De DSA geeft gebruikers bovendien meer zeggenschap doordat ze de manier waarop zij content aanbevolen krijgen kunnen beïnvloeden en meer mogelijkheden krijgen tot beroep (als het gaat om beslissingen door platformen over verwijdering van content).
We onderstreepten in onze Berichten aan het parlement het belang van verplichte risicoanalyses (due diligence verplichting) in de DSA, die democratisch toezicht op de maatschappelijke impact van online platformen mogelijk maakt.
Kortom, de DSA en DMA omvatten maatregelen om de digitale afhankelijkheid van Europese samenlevingen te verkleinen. De vraag is of deze maatregelen voldoende zijn om de gewenste Europese digitale onafhankelijkheid van grote platformen te bereiken. Dit zal deels afhangen van de effectiviteit van de toekomstige nationale toezichthouders, de Coördinatoren voor Digitale Diensten.
Wat gaat het Rathenau Instituut onderzoeken?
Overheden, ngo’s en bedrijven hebben al veel initiatieven voor digitale onafhankelijkheid ondernomen, zoals de DSA en de DMA, maar ook PublicSpaces of Gaia-x. De omvang en diversiteit van deze initiatieven maken het echter moeilijk in te schatten in hoeverre deze initiatieven gezamenlijk de belangrijkste oorzaken van afhankelijkheid aanpakken. De komende maanden onderzoekt het Rathenau Instituut de oorzaken van Europese digitale afhankelijkheid en hoe die kan worden verkleind. We brengen de belangrijkste oorzaken achter de digitale afhankelijkheid in kaart. Deze worden in beleidsvoornemens tot nog toe niet altijd expliciet gemaakt. Daarnaast brengen we initiatieven voor meer digitale onafhankelijkheid in kaart.
¹ & ² Gebaseerd op persberichten van zowel Europese Commissie, Europese Raad en Europees Parlement.
Gerelateerde publicaties:
