Transcript - Satellieten: bittere noodzaak of dure hobby? Verrekijkers (4)

In deze aflevering: 

Simone: Simone Harmsen - Onderzoeker bij het Rathenau Instituut en host van deze aflevering. 

Djurre: Djurre Das - Onderzoeker bij het Rathenau Instituut en co-host van de aflevering.

Haroon: Haroon Sheikh - Filosoof en bijzonder hoogleraar aan de VU.

[Start]

Simone: In de zomer van 2020 zag ik ze voor het eerst. Boven een achtertuin in Friesland vlogen een stuk of vier lichtjes als een treintje door de nachtelijke hemel. Het bleken de Starlink satellieten van Elon Musk. Waar er anno 2020 hooguit een paar honderd in een lage baan rond de aarde zweefden, zijn er inmiddels plannen om tienduizenden van deze satellieten de ruimte in te sturen. Deze space-race wordt momenteel gedomineerd door slechts een handvol partijen. Tegelijkertijd zijn deze satellieten ontzettend belangrijk voor het functioneren van onze samenleving. Moeten we ons zorgen maken?  

[Introtune]  

Welkom bij Verrekijkers, een podcast van het Rathenau Instituut waarin we inzoomen op de maatschappelijke kanten van wetenschap en technologie. Iedere aflevering nemen we je mee in een onderwerp waarover je nog te weinig hoort.  

 [Einde intro] 

Simone: Ik ben Simone, naast mij zit Djurre. Djurre, al decennia draaien al die satellieten in hoge banen om de aarde. We gebruiken ze voor navigatie, communicatie, aardobservatie, weersvoorspellingen, internet, noem maar op. Satellieten zijn dus niets nieuws. Toch heb jij dit onderwerp vandaag meegenomen. Waarom is het zo belangrijk dat we het erover gaan hebben. 

Djurre: Dat heeft te maken met met name het feit dat het aantal satellieten in de ruimte de laatste jaren in rap tempo toeneemt. Je moet je voorstellen, een aantal jaren terug waren dat er enkele honderden. Momenteel zijn dat er ongeveer 10.000 en de verwachting is dat het de komende vijf jaar verder zal toenemen tot 60.000 of zelfs meer. Het risico op botsingen of verstoringen van bijvoorbeeld signaal neemt daardoor toe. 

Simone: Dat klinkt zorgwekkend. 

Djurre: Ja, dat is het ook, maar er speelt nog iets anders, want er is op dit moment ook een soort strijd om de ruimte aan de gang. Waar de ruimtevaart in het verleden vooral het domein was van nationale overheden met ruimteprogramma's, zie je dat er de laatste jaren een commercialisering van de ruimte heeft plaatsgevonden, waarbij een klein aantal partijen een dominante positie heeft verworven in het ruimtelandschap. En de ruimte is dus niet alleen strijdtoneel meer van landen, maar ook van commerciële bedrijven. Dat roept de vraag op van wie is die ruimte eigenlijk en hoe kunnen we ervoor zorgen dat we ook in de toekomst op een goede manier met die ruimte omgaan en daar gebruik van kunnen maken. 

Simone: Laten we hier dieper induiken. Vandaag richten wij onze verrekijker dus omhoog. We gaan eerst verkennen wat er hier nou op het spel staat en daarna natuurlijk wat moet er gebeuren om dit in goede banen te gaan leiden. Dat doen we samen met Haroon Sheikh. Hij is filosoof, bijzonder hoogleraar aan de VU en verbonden aan de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. Hij ziet hoe de rol van technologie in geopolitiek eigenlijk steeds groter wordt en dat Europa daarbij ook in een kwetsbare positie zit, zo ook bij satellieten.  

[Tune] 

Simone: Welkom Haroon. Ik heb begrepen dat jij als kind groot fan was van de sciencefictionboeken van Isaac Asimov. 

Haroon: Ja zeker, niet alleen als kind. Ik heb nog steeds weleens zo'n moment dat ik er weer een paar bij pak. Het zijn fantastische boeken. Hij is misschien het meest beroemd van zijn robot serie, de film i-Robot is een hele bekende. Ik wacht nog steeds op de goede verfilming van zijn Empire-serie. Dat is fascinerend. Gewoon een soort van extrapolatie van verschillende beschavingen in de ruimte, hoe de relaties onderling zijn, hoe culturen kunnen verschillen. Het is fascinerend om in die wereld te duiken. 

Simone: En ik kan me voorstellen dat een deel van jouw fascinatie nu voor de ruimte en satellieten en geopolitiek daar ook vandaan komt. 

Haroon: Ja zeker wel, ik denk dat de filosofie trouwens ook begon met gewoon naar de sterren te kijken en die filosoof viel vervolgens in een put. Sindsdien is de relatie ‘aarde en hemel’ altijd een beetje lastig geweest. Maar de ruimte is altijd iets geweest dat de mens tot verwondering, tot ontzag heeft gebracht. Sinds een aantal decennia kunnen we nu zelfs vanuit die ruimte naar beneden kijken. Dat is natuurlijk een volstrekte transformatie van die relatie. Dat maakt het voor mij ook zo fascinerend. 

Simone: Je zegt het al, de laatste decennia kunnen we ook van boven naar beneden kijken. Wat is daar nou de laatste tien jaar echt veranderd in die ruimte? 

Haroon: Ik denk, je had net een gesprek met Djurre en daar kwam het al naar voren. Op zich is de ruimte van meet af aan al heel sterk verbonden geweest met geopolitiek. We hebben het over het Spoetnik-moment, we hebben het over de space-race, dus meteen ook over de Koude Oorlog. Een van de dingen die we nu zien, is dat er opnieuw competitie tussen grootmachten bezig is. Dat gaat dus over de ruimte. Het gaat ook over wie kan er naar het International Space Station, wie gaat er naar de dark side of the moon. Die grootmachten komen op en de ruimte zien ze als een van de domeinen waarop ze concurreren. 

En het andere, dat kwam ook in jullie gesprek naar voren, is dat er veel innovatie geweest is de laatste tijd. Met name in het domein van de LEO-satellieten, Low Earth Orbit Satellites; een lage baan satelliet. Dat kan nu veel goedkoper, innovatiever, sneller, op manieren die ook makkelijker hergebruikt kunnen worden. Door een aantal commerciële partijen, die van Elon Musk voorop, maar er zijn nog meer van dit soort partijen. Dat maakt het dus veel gemakkelijker om veel meer de ruimte in te gaan. Goedkoper om allerlei netwerken op te zetten. Voor, je noemde het al, de veelheid van dingen die we in de ruimte doen: communicatie, transport, defensie, aardobservatie. Dat creëert dus allerlei andere spelers. Dat gaat ook nog eens gepaard met allerlei landen en regio's die weer meer met elkaar aan het concurreren zijn en zich zorgen maken over wie de ruimte domineert en de satellietenwereld daarmee. 

Simone: En waar maak jij je nou het meest zorgen over? Is hier een probleem? 

Haroon: Langs al die domeinen zie je dat de ruimte in die geopolitieke rivaliteit een steeds belangrijkere rol speelt. We hebben ook wel een aantal voorbeelden gehad. Het Oekraïense leger kan nog communiceren dankzij de Starlink-satellieten van Elon Musk. Anders hadden de Russische aanvallen de communicatie van het leger al ondermijnd. We zien in ieder geval in de situatie van de oorlog hoe belangrijk dit is, toen heeft Elon Musk dat al een hele belangrijke rol gegeven. Hij kon het Pentagon dwingen om hem te betalen voor zijn diensten. Inmiddels heeft hij een nog belangrijkere rol. We zien dat soort voorbeelden. Als we het hebben over verstoring of maatschappelijke ontwrichting, waar we ons natuurlijk veel meer zorgen over maken in het grimmige landschap. Dan moet je denken aan een verstoring van GPS-signalen. Alles wat daarmee eventueel stil zou kunnen komen te liggen. Eigenlijk een veelheid van dingen waarbij je ziet die ruimte is toch wel een plek is die heel belangrijk is voor onze veiligheid. Op allerlei manieren, daarom is er een strijd om bezig. 

Simone: Momenteel is die plek heel belangrijk voor ons, en daar zijn een aantal commerciële partijen de boel aan het runnen eigenlijk. Die hebben daar, ik geloof 70% van al die lage baan satellieten in handen. Verandert dat de dynamiek in die geopolitiek? Dat die satellieten in handen zijn van bedrijven? 

Haroon: Ja zeker. Er wordt ook weleens gesproken over de new space-race. Dat is echt het verschil met de klassieke space-race. Dat was NASA, dat was het Sovjetprogramma, de Chinezen met hun programma's. Dat waren staatsprogramma's, waar commerciële partijen natuurlijk bij betrokken waren. Maar dat was primair daardoor gedreven. Nu is de balans behoorlijk verschoven, je ziet dat het private initiatief sterker wordt. Dat geeft die private partijen leverage, op allerlei manieren. Toen Georgia Meloni voor de inauguratie al naar Mar-a-Lago ging om te praten met Donald Trump en Elon Musk, heeft ze meteen al gesuggereerd dat ze in zou tekenen op het Starlink-programma. In contrast met Europese ambities. 

Simone: Zij heeft daar eigenlijk afgesproken, Italië gaat jouw Starlink satellieten afnemen voor, ik geloof, staatsgeheime communicatie. 

Haroon: Ja, Europa wil met IRIS II een eigen groot netwerk van satellieten opzetten die belangrijk is voor kritische infrastructuur, communicatie en bredere communicatiediensten op termijn. Meloni lijkt hier, ik weet niet of de deal al helemaal gefinaliseerd is, erop te hinten dat ze een één op ééntje met Elon Musk wil doen. Om wat voor reden dan ook. Je kan er ook wel wat bij voorstellen, om te proberen toegang tot het Witte Huis te krijgen, een speciale relatie. Maar het maakt het natuurlijk wel moeilijk voor Europa om op dit gebied meer autonoom te worden. Het is denk ik wel een illustratie dat je ziet hoe invloedrijk dit soort partijen zijn geworden. Je ziet trouwens dat het ook de andere kant op werkt. De afgelopen dagen speelde de strijd om tarieven tussen de VS en Canada. Een van de dingen die Canada meteen heeft gezegd is als dat percentage bij ons erop komt, dan gaat de staat Ontario niet meer Starlink-satellieten afnemen. Toen heeft Donald Trump aangegeven te wachten met de sancties en ze schorten het contract ook nog niet op. Aan beide kanten wordt er zo over onderhandeld. Hoe dan ook: dit soort private partijen zijn nu heel belangrijk geworden. Als ik er misschien nog één ding over mag zeggen. Het doet me een beetje denken aan dat de ruimte de nieuwe geografie is die we aan het verkennen zijn. Het lijkt een beetje op het tijdperk in het verleden toen we ontdekkingsreizen hadden. We waren een ander deel van de aarde aan het verkennen. In zekere zin zijn Elon Musk en Trump, de Nederlandse staat en de VOC samen. Die de nieuwe geografie proberen te domineren. 

Simone: Wat gaan we hier in Europa van merken? Als we dit laten gebeuren over tien jaar, wat kunnen gevolgen zijn van dat deze partijen satellieten in handen hebben en wij niet? 

Haroon: Ik denk ten eerste: Europa heeft best wat zaken in de ruimte waar het op heeft ingezet. Interessant genoeg, bijvoorbeeld zoiets als positionering. Klassiek was het Amerikaanse GPS-systeem. Ook door de jaren heen heeft Europa sterk ingezet om Galileo op te zetten, een eigen programma. Dat is zeer succesvol, veel gedetailleerder dan het Amerikaanse GPS. Dat is toen eigenlijk al tot stand gekomen onder grote druk van de Amerikanen. Die zeiden: 'Nou blijf nou gewoon op ons systeem.' Maar de Europeanen wilden toch echt een eigen systeem. En dat is dus met groot succes gebeurd. Je ziet trouwens dat de Chinezen en de Russen ook een eigen werkend systeem hebben met BeiDou en GLONASS. En ook op aardobservatie, Copernicus, daar is Europa ook leidend in. Maar zeker als het gaat over die satellieten en ook lanceercapaciteiten, daar loopt Europa achter, is daarvan afhankelijk. 

Simone: Vooral deze nieuwe satellieten die echt om die lage banen in de aarde zitten en waarvan er grote aantallen omhooggaan. 

Haroon: Absoluut. En gegeven waar we het net over hadden, ze zijn dus zo belangrijk voor communicatie, voor veiligheid in een oorlogssituatie. Er zijn risico's voor. En zeker in een situatie zoals de die we nu hebben, waarin er spanningen toenemen, maar waar ook de Amerikanen bereid zijn om druk op Europa te zetten en hun afhankelijkheden in te zetten. Dat is wel iets dat tegen ons gebruikt kan worden. 

Simone: Dan ga je er dus vanuit dat wij in de komende jaren daar uiteindelijk gebruik van gaan maken. Van bijvoorbeeld de satellieten van Musk, maar ook Amazon stuurt grote getallen de ruimte in. Dat we dan op het punt komen dat zij die afhankelijkheid kunnen gaan inzetten als pressiemiddel. 

Haroon: Ja, het kan als pressiemiddel worden ingezet, zeker. Het zijn überhaupt gewoon afhankelijkheden en dat betekent ook dat mocht er iets misgaan, dat er ook iets bij ons gebeurt. Dat geldt in het geheel voor Big Tech. Ik denk dat het overal onverstandig is. Als je heel erg afhankelijk bent van een beperkt aantal leveranciers en zeker als ze ook nog eens uit een ander land afkomstig zijn, betekent dat eigenlijk dat je een deel van je soevereiniteit, een deel van je veiligheid uit handen geeft. 

Simone: De kritische luisteraar zou ook kunnen denken; ik heb geen abonnement op die Starlink satellieten van Elon Musk, ik heb gewoon mijn bedrading voor het internet, ik ga dat nooit gebruiken. Dan hoef ik daar toch ook niet afhankelijk van te worden? 

Haroon: Nou dan denk ik dat die consument toch een groot deel van de apps die hij gebruikt, ook iets van navigatie voor zal gebruiken en nodig heeft om ergens te komen. Of je een taxi neemt, of wat eten laat bezorgen, de weg vindt naar de afspraak die je hebt. Het zit overal in.  

Het is misschien niet direct zichtbaar voor je. Het omvat ook satellieten, die gebruikt worden voor de klok, waar de financiële markten en onze samenleving op gesynchroniseerd wordt. Er zijn zoveel dingen waar we als consumenten gebruik van maken. Wat betreft veiligheid, wil je niet op dat moment komen dat je wat merkt. Daarom hoop je dat het eerder al geregeld wordt. 

Simone: Helder. Je hebt daar duidelijk zorgen bij, vooral rondom die afhankelijkheid. Delen Nederlanders deze zorgen ook? We gaan naar onze rubriek Varifocus. In de focus leggen wij iedere maand Nederlanders op straat een vraag voor. En vandaag luidde deze vraag: denk jij weleens na over satellieten? 

[Begin opnames op straat] 

Spreker 1: Als ik denk aan telefoonverkeer, dan denk ik aan satellieten. Als ik denk aan infrastructuur, dan denk ik aan satellieten. Als ik denk aan auto's in de ruimte, dan denk ik aan satellieten. Zonder satellieten zouden wij niet meer kunnen bestaan. 

Djurre: Het zijn er steeds meer. Maakt u zich daar weleens zorgen om? 

Spreker 1: Als ik dat doe, kan ik er niks aan veranderen. Dat is te groot. Ik kan wel met een bord gaan staan van ‘niet nog meer privéruimte bedrijven'... 

Spreker 2: Communicatie vooral. We gebruiken allemaal satellieten zonder dat je het door hebt, toch? Voor het belletje dat je pleegt, of voor internetgebruik, misschien al wel voor Starlink of zo. Ik heb weleens gehoord dat het er inmiddels te veel aan het worden zijn. Dat het echt ruimtevervuiling is met satellieten die niet meer gebruikt worden, die gewoon nog blijven rondzweven. Van Elon Musk toch? 

Spreker 3: Satellieten. Ik kom oorspronkelijk uit Polen. Ik denk dat mijn ouders vroeger satellieten hadden gehad. Voor tv.  

Spreker 4: Ik denk dat als ik mijn telefoon gebruik, dat ik dan satelliet gebruik. Ik denk dat we het dagelijks gebruiken. Het draait om geld, dan zal het wel weer wie het meest betaalt. Daar zal dan ook wel op een verkeerde manier gebruik van worden gemaakt. Ik heb mij daar nog nooit in verdiept. Ga ik straks meteen googelen. Van wie is het Universum? Wie bepaalt dat je daar naartoe mag? Of dat je dat daar mag plaatsen? 

[Einde opnames op straat]  

Simone: Ja, wie bepaalt dat? Deze mevrouw stelt een belangrijke vraag. Van wie is die ruimte eigenlijk? Djurre, als ik morgen een crowdfunding start en ik heb genoeg geld om een satelliet te kopen, mag ik die dan zo de hemel insturen? 

Djurre: Het is zo geregeld dat je daar in principe wel een licentie of een vergunning voor moet aanvragen. Maar als je die niet zelf gaat lanceren en je laat dat gewoon door een commercieel bedrijf doen, ja waarom niet? Dat kan. De ruimte is van niemand en dus van iedereen. 

Simone: Het wordt dus druk daarboven. Dat lijkt me niet zonder gevolgen. We gaan het straks hebben over oplossingen, maar eerst wil ik nog even inzoomen op deze drukte. 

Djurre: Het is inderdaad zo dat we op dit moment vrij ondoordacht of onbezonnen de ruimte maar aan het volschieten zijn met allerlei satellieten. Er is niet echt een plan over de vraag van hoeveel satellieten kun je tegelijkertijd hebben in die lage baan, want het gaat met name op dit moment om de lage baan rond de aarde, zonder dat het risico op botsingen oplevert. Ik noemde net al verstoring van signalen. Wat kun je eigenlijk tegelijkertijd hebben? En er bestaat in feite niet een soort planologie voor de ruimte. Dat zorgt ervoor dat het steeds drukker wordt. Dat heeft een paar risico's. Ik noemde al botsingen, schade aan satellieten of aan ruimtestations met eventuele uitval langdurig of kort, maar in ieder geval uitval als gevolg. Haroon noemt net al hoe belangrijk die satellieten zijn voor het functioneren van onze samenleving, dan is dat ongelooflijk problematisch. Het is belangrijk denk ik om even op te merken, het gaat niet alleen om die satellieten zelf. Het gaat niet alleen om satellieten die actief rondjes draaien om de aarde en daar dingen doen. 

Simone: Nee want ze gaan ook stuk op een gegeven moment. 

Djurre: Precies, dus het gaat ook om ruimtepuin. Ruimtepuin, resten schroot, delen van satellieten, satellieten die buiten gebruik zijn geraakt. Die vormen misschien wel het grootste risico voor actieve satellieten. Om je een beeld te geven, de Europese ruimtevaartorganisatie ESA schat in dat er op dit moment zo'n 34.000 objecten rond de aarde cirkelen die groter zijn dan 10 centimeter en bijna een miljoen tussen de 1 en 10 centimeter groot. 

Simone: Dat klinkt helemaal problematisch. 

Djurre: Dat is het absoluut, want tussen 1 en 10 centimeter is niet zo groot, kun je dan denken, en de ruimte is vrij groot. Maar stukken ruimtepuin hoeven niet per se heel groot te zijn om enorme schade aan te richten. Als jij een knikker van een gebouw afgooit, dan wil je er niet onder staan. Dat is natuurlijk gewoon een gevaar. Als jij een knikker in de ruimte laat rondvliegen met een snelheid van 25- of 30.000 km/u en die knalt tegen een satelliet aan, dan heb je ongelooflijke schade. Dus dat is gewoon een groot risico. Dan nog een laatste punt, want dit risico wordt eigenlijk verdiept door een andere ontwikkeling waar Haroon ook al op hint, namelijk de militarisering van de ruimte. Steeds vaker vindt oorlogsvoering, die verplaatst zich naar de ruimte. Een belangrijk voorbeeld daarvan is antisatellietwapens. Vanwege het belang van die satellieten voor het functioneren van samenlevingen wordt het op een gegeven moment interessant om misschien te proberen bepaalde satellieten uit te schakelen. Verschillende landen zijn al aan het testen met antisatellietwapens. Het bekende voorbeeld daarvan is Rusland. Die heeft een aantal jaar geleden een eigen satelliet kapotgeschoten. Dat gaat dan in stukken, daar krijg je weer nieuwe ruimtepuin. Dat veroorzaakte direct de problemen dat de ISS een uitwijkingsmanoeuvre moest maken om niet te botsen met dat ruimtepuin. Kortom, ik zou willen concluderen dat het niet alleen gaat om die geopolitiek die zich verplaatst naar de ruimte, maar het gaat ook om de vraag hoe kunnen we de ruimte toegankelijk houden en hoe zorgen we ervoor dat we als mens op een duurzame manier gebruik kunnen blijven maken van die ruimte. 

Simone: Ik hoor eigenlijk van jullie beiden twee verschillende typen problemen; de afhankelijkheid van die satellieten, maar ook heel praktisch op een gegeven moment is het vol en hoe gaan we om met kapotte satellieten, satellietwapens, et cetera. Ik wil nu graag de stap maken naar wat kunnen we hieraan gaan doen? Wat moeten we doen om dit in goede banen te leiden? Daarvoor gaan we naar onze rubriek Scherpstellen. Haroon, iedere aflevering leggen wij onze gast een scherpe stelling voor en vandaag luidt die als volgt: Door zelf satellieten te bouwen vervuilt de Europese Unie de ruimte alleen maar meer. Giorgia Meloni laat zien dat nationale overheden ook kunnen samenwerken met commerciële bedrijven. 

Haroon: Poeh, er zit best wat in die stelling. Ik weet niet of ik het ermee eens ben. Het eerste deel ja. Iedereen die bijdraagt aan een ruimteprogramma draagt ook bij aan die vuilnis die er in de ruimte is. Ik denk dat samenwerking met private partijen niet de oplossing is. Het maakt niet uit van wie je ze koopt als je de ruimte inschiet. Draag je bij. Je maakt je ook nog eens meer afhankelijk. Dat zou wel mijn bezwaar zijn bij wat Meloni gedaan heeft. Maar het laat wel mooi zien dat dit de nieuwe geografie is die we nu aan het verkennen zijn. Zoals we in het verleden dat met de zee hebben gedaan. Maar ook het internet zou je hiervoor kunnen zien. Als een nieuwe ruimte opent is dat altijd open terrein, zijn er geen regels. Iedereen voelt, dit is belangrijk. Je wil hier positie in hebben. Je krijgt dan twee contraire zaken. Iedereen probeert in een soort zero-sum-game zijn eigen positie te versterken, maar je krijgt ook collectieve problemen. En daarvoor zou je eigenlijk moeten zeggen dit is een soort gemeenschappelijke ruimte, daar moeten regels voor zijn. Dat botst met elkaar. Daar hebben ze heel lang moeite mee gehad om zeerecht te krijgen, want iedereen wilde veroveren, ook op het internet. Iedereen probeerde dat zoveel mogelijk te balkaniseren. We proberen ook een gemeenschappelijke kern met het principe voor het internet te hebben. Zo geldt dat hier eigenlijk ook voor. Die geopolitiek zorgt ervoor dat iedereen zijn eigen positie wil versterken, maar ondertussen die collectieve problemen, de vuilnis die erin zit, de gevaren die erbij komen, de conflicten die het kan veroorzaken, daar zouden we wat voor moeten doen, alleen dat was wel heel moeilijk. 

Simone: Daar moeten we dus inderdaad allemaal zorg voor gaan dragen. Het eerste deel van de stelling, dat zelf satellieten bouwen in plaats van met Musk samenwerken. Ben jij daar voorstander van? Dat wij dat als Europa bijvoorbeeld gaan oppakken? 

Haroon: Ja, dat is iets wat met het IRIS 2-programma ook daadwerkelijk gepland staat. Dus over een aantal jaar. Ik denk dat we de afgelopen jaren in brede zin hebben gemerkt hoe kwetsbaar we zijn van afhankelijkheden. Dat het vooral heel veel met digitale technologieën te maken heeft. Daar vervullen satellieten een belangrijke rol bij. Dat we als Europa er breder op moeten inzetten. Dit hoort er wat mij betreft ook bij. Het is niet voldoende, maar het is denk ik wel een belangrijke stap. 

Simone: Ja, je zegt al het is niet voldoende. Wat moeten we eigenlijk dan allemaal in Europa gaan aanpakken om een positie van onafhankelijkheid te creëren met die satellieten? 

Haroon: Ik noemde eerder al even de positie van Europa is niet heel slecht. We hebben dus al een eigen alternatief voor GPS. We hebben Copernicus voor aardobservatie. Dus er zijn al stukjes Europa dat we hier zelf op willen inzetten. Met IRIS 2 is dat het idee voor die satellieten. Ik denk wat nog een groot probleem is, waar we veel aan moeten doen, is lanceercapaciteit. Dat kon Europa vroeger. Maar met name door die innovatie, door dit heel efficiënt te kunnen doen, het hergebruik van je lanceercapaciteit. Dat is innovatie die we nog niet bezitten. En dat maakt het wel dat we afhankelijk zijn van SpaceX in dit geval. 

Simone: Daar is toch iets geks aan de hand. We hebben in Europa een lanceerplatform in Frankrijk, maar die gebruiken we niet. We gaan naar Musk. 

Haroon: Ja, daar zitten vertragingen bij, volgens mij tussen het Ariane 5 en 6 programma. Het volgt ook niet meer de innovatie die er is geweest. Die hele slimme technologie die zo efficiënt is, waarbij ook hergebruik mogelijk is, dat kunnen we gewoon nog niet. In het verleden hebben we natuurlijk wel gelanceerd. Vanaf de jaren 70, Europa doet dat al zelf, maar het is verouderd. Lanceercapaciteit is denk ik een stap. Het andere is een soort van technologie die in allerlei dingen gaat zitten. Breder in allerlei toepassingen. Het levert belangrijke data op. We hebben aardobservatie genoemd. Alles wat we willen doen rondom klimaat, maar ook potentiële AI-toepassingen vergen dit soort hele complexe grote datasets die we via de ruimte kunnen opvangen. Ook toekomstige technologieën. De satellieten worden ook gebruikt voor zoiets als kwantumcommunicatie. Daar zijn de Chinezen al vrij ver mee. Ze hebben een aantal kwantumsatellieten. 

Simone: En dat is eigenlijk beveiligde communicatie? 

Haroon: Communicatie die met kwantumtechnologie wordt beveiligd betekent in principe dat je niet meer kan afluisteren. Je kan niet afluisteren zonder dat je de code zelf verandert en daarmee jezelf toonbaar maakt. Daar zitten de Chinezen ook al flink op in. De Amerikanen zijn er ook bezorgd over want het zal dus onmogelijk worden om mee te luisteren. Wat dus aangeeft dat ze dat nu goed doen. Je positioneren voor de potentiële toekomstige spin-offs vanuit quantum of AI, die satelliettechnologie ook mogelijk maakt. 

Simone: Je wil bij die kopgroep horen, omdat je anders hopeloos achter gaat raken op nog veel meer plekken.  

Haroon: Wat het Draghi rapport zelf ook al aangeeft, om dit soort dingen te combineren.  

Simone: Ja, Djurre. 

Djurre: Als ik een vraag mag stellen, Haroon, want een klassieke uitdaging voor Europa, is natuurlijk de politieke wil, de interne politiek in Europa, om deze ambities ook waar te maken. Je noemde net al Meloni, natuurlijk een hele subtiele timing eigenlijk, want in december lanceert de Europese Commissie haar plannen voor IRIS 2. Daar is een budget van 10 tot 11 miljard voor gereserveerd tot 2027 en daarna is het aan de bereidwilligheid van de lidstaten om die financiering door te zetten. Amper een maand later komt het verhaal dat Meloni aan het onderhandelen is met Musk, terwijl die IRIS 2 satellieten eigenlijk bedoeld zijn om niet meer afhankelijk te worden van Musk. En dat toont volgens mij aan dat het ook kwetsbare ambities zouden zijn. Daar hoort een vraag bij natuurlijk en wil ik jou ook aanspreken op jouw rol als adviseur van de regering. Als je nou kijkt naar de politieke winden die er in de verschillende Europese hoofdsteden op dit moment waait, verwacht jij dan dat die wil er ook is om de Europese belangen in deze geopolitieke constellatie daadwerkelijk ook te verdedigen? En wat is daar dan voor nodig om dat waar te maken? 

Haroon: Belangrijke vraag. Moeilijke vraag ook. Ik denk dat er twee krachten de verkeerde kant op wijzen en twee krachten de goede kant op. En wat de uitkomst is, dat weet ik niet zeker. Dingen waar ik me zorgen over maak is het ten eerste wat jij nu zelf ook noemt. De wind die in veel Europese hoofdsteden waait, gaat niet naar meer Europese samenwerking. Dat geldt voor Hongarije, Slowakije, zeker de Nederlandse regering, Italië, straks Duitsland in verkiezingen, de rol van de AFD. Er is in veel Europese landen een klimaat waarin we weinig meer willen inzetten op Europese samenwerking, daar geen geld voor willen geven, et cetera. Dat is een van de begrenzende factoren. Het andere is kapitaal, tegelijkertijd hebben veel Europese landen ook te maken met budgetproblemen. We hebben het ook weer in Nederland gemerkt, bijvoorbeeld korting op het hoger onderwijs. We moeten meer investeren, maar waar komt het geld vandaan? Dit zijn wat mij betreft twee dingen waar ik me heel erg zorgen over maak. We willen niet te veel geld uitgeven, we willen het niet Europees samen doen. Daar staat wat tegenover en dat zijn de twee andere krachten. Daar ben ik wat meer hoopvol voor. Het eerste is, dat het denken in Brussel wel echt veranderd is en dit heel urgent nu ziet. Ik noem even het Draghi-rapport, maar dat is voor mij betreft echt wel een cesuur in hoe Europa denkt en naar de wereld kijkt.  

Simone: Voor de luisteraar die dit niet kent, het Draghi-rapport was een heel invloedrijk rapport van... 

Haroon: Mario Draghi, oud-ECB-voorzitter, heeft op verzoek -Ursula von der Leyen heeft hem gevraagd om een rapport te schrijven, wat moet Europa doen. Een heel mooi rapport dat de samenhang tussen alle grote problemen van klimaat, technologie, afhankelijkheid, innovatie, et cetera, combineert. Wat indrukwekkend aan dat rapport is, is dat het echt een trendbreuk is. Het is dus niet van ‘nou Europa een beetje door modderen en gewoon de vrije markt openlaten en dan komt het allemaal goed’. Het is een alarmistisch rapport. Het zegt: wij lopen achter. Wij moeten immens veel investeren. Dat moeten we op grote schaal doen. Het intensifieert technologieën. Dat is denk ik belangrijk geweest. Dat rapport is op verzoek van Ursula von der Leyen geweest. Nu ze haar nieuwe commissie vormgeven is, wil ze het rapport ook gaan uitvoeren. Daar zit voor mij een hele belangrijke hoopvolle ontwikkeling in. En de tweede is, we lijken ook wel een beetje soms gedwongen te worden. Meloni doet het een beetje om een speciale relatie met Trump te krijgen maar het kan ook best zo zijn dat we de komende jaren echt gaan merken: we moeten wel samenwerken, want alleen kunnen we dit niet aan. Het kan juist zijn dat we in dit klimaat veel sterker gaan ervaren hoe gevaarlijk het is om afhankelijk te zijn van anderen. Dat is een kracht. Hoe die twee krachten samenkomen weet ik niet, maar het botste ergens volgens mij langs die vier factoren. 

Simone: Ja, dat is de dynamiek waar we in zitten. Djurre, ik hoorde jou net vertellen over eigenlijk ook een gebrek aan regelgeving waardoor die drukte komt. We hebben net van Haroon wat gehoord over hoe gaan we dan komen tot investeringen, samenwerking in Europa en is daar hoop voor? Waar vind jij dat de Europese Unie zich hard voor zou moeten maken als het gaat om regulering? 

Djurre: Om die vraag te beantwoorden, doe ik even een stapje terug. Laten we kijken naar het ruimterecht. Want het is niet zo dat er, zoals Haroon net terecht noemde, in de ontdekking van die New Frontier geen spelregels nodig zijn om dat op een goede manier samen te doen. Het is niet zo dat er geen ruimterecht bestaat, dat bestaat. 

Simone: Het is geen volkomen Wilde Westen? 

Djurre: Absoluut niet. Er zijn al vanaf de jaren zestig afspraken gemaakt tussen verschillende ruimtevaartnaties over hoe we in de ruimte bijvoorbeeld omgaan met kernwapens, die mogen niet worden gebruikt. Dat landen geen territoriale soevereiniteit mogen uitroepen op andere hemellichamen. 

Simone: Voor de luisteraar: territoriale soevereiniteit uitroepen?  

Djurre: Ja, je kan niet zeggen ‘de maan die is van ons. Dit is nu Nederland’. Dat mag niet. En elk land moet vrijelijk toegankelijkheid hebben tot de ruimte. Dat is eigenlijk de centrale gedachte van dat hele ruimterecht. Ieder land, iedereen moet op een vredelievende, vrije manier toegang hebben tot die ruimte. Het probleem is alleen dat er sinds 1979 geen nieuwe verbindende afspraken zijn gemaakt in dat ruimterecht. Je kunt je voorstellen, in 1979, er zijn in de jaren daarna behoorlijk wat ontwikkelingen geweest en zeker die commercialisering en militarisering waar we het net over hebben van de laatste jaren, die worden dus niet gedekt door het huidige ruimterecht. Dus de conclusie is: er zijn natuurlijk nieuwe regels nodig. Tot op heden lukt dat niet om bindende internationale regels met elkaar af te spreken. Omdat landen opkomen voor de nationale belangen. En met zo'n gat in de wet- en regelgeving zie je dus dat met name private partijen inspringen op de mogelijkheid om van die ruimte gebruik te maken.  

Simone: De lachende derde eigenlijk. 

Djurre: Zeker en dat heeft ook te maken voor een groot deel met de handhaving. Enerzijds heb je natuurlijk regelgeving, anderzijds heb je handhaving en naleving. Momenteel is de situatie, je vroeg mij net van kan ik dat zomaar doen, toen zei ik ja je moet dan wel in het land waar je dat wilt doen een licentie aanvragen, dan kun je dat vrij gemakkelijk doen. Doordat zo nationaal te regelen, zijn landen ook zelf verantwoordelijk voor toezicht op de naleving van die wetten en regelgeving. Wat je ziet is dat het toezicht tot op heden vrij zwak is. Er is geen scheidsrechter in de ruimte, er is geen supranationale toezichthouder op dit moment en dat zorgt ervoor dat we terecht zijn gekomen in de situatie zoals we nu zijn. Mag ik ook gelijk nog een positief punt noemen? 

Simone: Graag, want ik hoor wel veel problemen.  

Djurre: Zorgwekkend natuurlijk, maar het lijkt erop dat op dit moment de urgentie toch ook wel op verschillende plekken gevoeld wordt. De wal lijkt het schip op een zeker moment te keren. Wat we vorig jaar zagen, was dat de FCC, dat is de Federal Communications Commission in de VS die hiervoor verantwoordelijk is, voor het eerst een boete gegeven aan een bedrijf dat zich niet hield aan de regels voor de terugkeer van een satelliet. Een satelliet heeft een beperkte levensduur. Op het moment dat hij aan het einde van die levensduur komt, dan moet hij of naar wat we noemen een graveyard, dat is voor de hoge satellieten, en dan gaat hij daar, cirkelt hij tot in het einde der tijden rond.  

Simone: Een begraafplaatsbaan. 

Djurre: Precies. Of hij moet terugkeren naar de aarde, waar die dan in de atmosfeer opbrandt. Voor het uitvoeren van die manoeuvres heb je voldoende brandstof nodig. Dat kost natuurlijk geld. Veel bedrijven die satellieten de ruimte insturen, geven beperkt brandstof mee. Dan is het vaak te weinig. De FCC heeft dus gezegd tegen een bedrijf: jullie hadden te weinig brandstof aan boord om terug te keren en die hebben een boete uitgedeeld. Dat is een belangrijk signaal aan andere bedrijven die satellieten de ruimte insturen om die regels serieus te nemen. Dan kom ik eindelijk op het antwoord op jouw vraag; jij vroeg waar moet de Europese Unie op inzetten? De Europese Unie is natuurlijk goed met wetten en regelgeving, zorgen dat de maatschappelijke belangen van dit soort ontwikkelingen gediend worden. Hier zie je dat de ESA, de European Space Agency, een aantal jaar terug een stap naar voren heeft gezet. Die hebben gezegd: het is nodig dat wij met de landen die bij ons aangesloten zijn, een space debris mitigation framework vaststellen. 

Simone: Zo dan. 

Djurre: Oftewel regels met elkaar afspreken over hoe we omgaan met onze eigen rommel. De rommel die wij achterlaten in de ruimte. De landen die daarbij aangesloten zijn, dat is niet alleen de EU, het is geleerd aan de EU, maar bijvoorbeeld Noorwegen en Turkije kunnen ook lid zijn van die ESA. De landen die daarbij aangesloten zijn, committeren zich dus aan afspraken over hoe zij moeten omgaan met voldoende brandstof aan boord, om terug te keren, dat soort regels. Met die rommel. Mijn advies zou zijn dat de regels van de ESA voor de Europese Unie ervoor moeten zorgen dit naar een hoger niveau te tillen. Wat je dus eigenlijk zou willen, is dat die op een gegeven moment ook verankerd raken in het ruimterecht. 

Simone: Eigenlijk zeg jij dus die hele goede ontwikkeling met die Europese landen die samen de schouders eronder hebben gezet, dat zou verder moeten gaan, bijvoorbeeld naar de VN.  

En zeggen: jongens, wij hebben eigenlijk best wel een goed plan, jullie moeten ook meedoen bij de VN. 

Djurre: Zeker, daar moeten we ook dan tegelijkertijd weer niet naïef over zijn. Zoals Haroon net al terecht opmerkte, die geopolitiek en die militaire spanningen in de ruimte, antisatellietwapens, die leveren op zichzelf ook weer ruimtepuin op. Daar zul je dus ook afspraken met elkaar over moeten maken. Dat is nogal conflictueus uiteraard, maar ik denk dat dat de weg voorwaarts is hier. 

Simone: Ja, samenwerking en coördinatie op Europees niveau. Als we dat gaan doen, dan komen we in de goede richting, als ik jullie zo hoor. We hebben ontzettend veel besproken. Haroon, als de luisteraar iets moet meenemen van deze aflevering, wat is dat dan? 

Haroon: Poeh. We denken misschien dat de ruimte dat ver weg is, dat je daar als gebruiker weinig mee te maken hebt. Het zit echt overal in. We begonnen met sciencefiction, dat is hartstikke leuk. Blijf daar ook naar kijken, ook de prachtige recente Chinese serie; The Three-Body Problem. Hele mooie fantasie, maar dat zijn fantasieën voor de toekomst. De ruimte is hier al. Het is technologie die overal in ons dagelijkse leven zit, die voor onze economie en voor onze veiligheid van belang is. Dus neem dat ter harte. 

Simone: Niet alleen een dure hobby eigenlijk, die ruimtevaart. Dank je wel, Haroon. Fijn dat je er was. 

[Tune] 

Simone: Djurre, we begonnen deze aflevering met de observatie dat er steeds meer satellieten bijkomen. In ons gesprek blijkt toch ook wel dat wat daar in die banen om de aarde gebeurt, grote gevolgen heeft voor mensen hier op aarde. Dat geeft Haroon ook net mooi aan. 

Djurre: Zeker. Ik denk dat het heel belangrijk is, met name ook het laatste punt wat Haroon zei: die ruimte is heel belangrijk. Ruimtevaart en veiligheid is iets, daarin moet je investeren. Opvallend genoeg gaat het in de Nederlandse politiek, maar ook in andere Europese hoofdsteden vooralsnog vooral over de vraag hoeveel geld het kost en hoeveel geld het oplevert, terwijl er eigenlijk veel meer op het spel staat. Ik denk dat dat belangrijk is dat we ons dat gaan beseffen. Dat de veiligheid en onafhankelijkheid en het dus het kunnen functioneren als samenleving in relatie tot die satellieten, dat dat ongelooflijk belangrijk is en dat het waard is ook om daarin te investeren. 

Simone: Dankjewel. 

Djurre: Graag gedaan. 

[Tune]  

Simone: Bedankt voor het luisteren. De volgende aflevering gaan we het hebben over radioactief afval. Hoe neem je een beslissing waarvan de gevolgen zo ver in de toekomst liggen dat wij allang niet meer leven en onze kleinkinderen ook niet. 

***