Achter de macht van big tech

Er worden steeds meer zorgen geuit in de journalistiek, politiek en de wetenschap over de macht van big tech-bedrijven en hun toenemende invloed op de samenleving.¹ In het publieke, politieke en wetenschappelijke debat gaat het vaak over de invloed van socialemediaplatformen op het functioneren van democratieën, zoals verkiezingen en andere democratische processen.² Ook zijn er zorgen over de invloed van big tech in publieke domeinen, zoals het onderwijs en de gezondheidszorg.³ De financiële sector waarschuwt eveneens voor de invloed van big tech-bedrijven.⁴

Deze achtergrondstudie biedt verklaringen voor de invloedrijke en unieke positie van big tech-bedrijven in onze samenleving. De studie is onderdeel van het dossier Digitale afhankelijkheid, waarin het Rathenau Instituut onderzoek doet naar de afhankelijkheid van overheden en publieke domeinen van de diensten van big tech-bedrijven.

De diensten van big tech-bedrijven verschillen weliswaar onderling, maar er zijn overeenkomsten als het gaat om de concentratie en dynamiek die de macht van deze bedrijven kenmerkt. Het onderzoek Eurostack – A European Alternative for Digital Sovereignty laat zien dat big tech-bedrijven cruciaal zijn geworden in belangrijke onderdelen van de digitale stack. De stack is een conceptueel model dat het hele arsenaal aan grondstoffen, chips, software en hardware, dat nodig is om IT-systemen te laten functioneren, in één beeld weergeeft.⁵ De macht van big tech laat zich omschrijven met een verwijzing naar de stack: big tech-bedrijven hebben namelijk een centrale positie verkregen in meerdere lagen van de digitale stack.

In deze studie gaan we in op de factoren die verklaren waarom big tech-bedrijven die centrale positie in de digitale stack hebben verworven, en de dynamiek die ervoor zorgt dat die positie steeds sterker wordt: wat zit er achter de macht van big tech-bedrijven?

Er zijn drie manieren waarop big tech-bedrijven hun positie hebben vergroot, en verder kunnen uitbreiden.

1. Zelfversterkende effecten 
   Big tech-bedrijven profiteren van zelfversterkende effecten. Netwerk-, schaal- en leereffecten maken gevestigde platformen nog groter en leiden tot een winner-takes-all-dynamiek.
    
2. Machtsmiddelen
   De bedrijven beschikken over een hoge concentratie machtsmiddelen, zoals financiële middelen, rekenkracht, data en technologische expertise. Deze middelen bestendigen hun positie en leiden tot een gunstige uitgangspositie om uit te breiden naar nieuwe markten. 
    
3. Strategieën
   Verder zetten de bedrijven strategieën in die de concurrentiepositie bevorderen, zoals horizontale en verticale integratie: het overnemen van andere bedrijven binnen dezelfde markt en het uitbreiden van bedrijfsactiviteiten naar andere delen van de productieketen. Ook het afschermen van data en het inzetten van politieke macht kunnen worden gebruikt om de positie van bedrijven te bestendigen en uit te breiden. 

De combinatie van deze factoren leidt tot aanzienlijke machtsconcentratie bij een handjevol bedrijven. Deze machtsconcentratie is niet alleen voelbaar op markten, maar ook in publieke domeinen. 

Het is onwaarschijnlijk dat deze vorm van machtsconcentratie uit zichzelf zal afnemen. De toenadering tussen de Amerikaanse regering Trump en big tech-bedrijven, in combinatie met de toenemende inzet van AI in de samenleving, versterkt de positie van big tech naar verwachting verder. 

De machtspositie van big tech is anders dan die van andere multinationale ondernemingen vanwege de schaal waarop deze bedrijven opereren, de financiële middelen waarover ze beschikken en de kennis die ze hebben uit grote hoeveelheden kwalitatief hoogwaardige datasets. Bijzonder is ook dat deze bedrijven door het ontwerp van digitale diensten het gedrag van miljarden gebruikers kunnen sturen. Via sociale media, zoekmachines, videodiensten en generatieve AI-toepassingen heeft een aantal big tech-bedrijven zelfs een directe invloed op de vormgeving van het publieke debat.

Met de beschrijving van de centrale positie van big tech kaarten we een systeemkwestie aan. Het vermogen van big tech-bedrijven om markten, de economie en de samenleving te beïnvloeden vraagt om checks en balances. 

Politici en beleidsmakers kunnen gebruik maken van deze studie om te onderzoeken hoe huidig en voorgenomen beleid, dat gericht is op het inperken van de macht van big tech-bedrijven, de verklarende factoren voor die macht aanpakt.

Van digitale afhankelijkheid naar digitale autonomie 

Het onderzoek van het Rathenau Instituut naar digitale afhankelijkheid in publieke domeinen heeft de vorm van een drieluik.  

• Deel 1. Het rapport Achter de macht van big tech. Dit is een achtergrondstudie naar de verklarende factoren voor de machtspositie van big tech-bedrijven. 
• Deel 2. Digitale afhankelijkheid in beeld. Dit visueel overzicht van signalen van digitale afhankelijkheid in diverse publieke domeinen, en de consequenties daarvan, kan gebruikt worden als praatplaat.  
• Deel 3. Koers zetten richting digitale autonomie. Een rapport waarin handelingsopties worden aangereikt om digitale autonomie in publieke domeinen op te bouwen.