Jaarverslag 2019

Al ruim 30 jaar maakt het Rathenau Instituut de ontwikkelingen in wetenschap en technologie begrijpelijk voor de samenleving en politiek. In 2019 zagen we het bewustzijn groeien dat de discussie niet gaat over wetenschappelijke of technologische ontwikkelingen zelf, maar over de vraag in wat voor samenleving we willen leven. Hoe zorgen we dat de mens centraal blijft staan? In dit jaarverslag leest u welke onderzoeken we publiceerden en hoe wij de dialoog hierover hebben gestimuleerd.

Voorwoord door directeur Melanie Peters

In 2018 werd Mark Zuckerberg verhoord door het Amerikaanse Congres. Maar of dat verhoor succesvol was, betwijfel ik. De leden van het Congres hadden onvoldoende kennis en inzicht om de oprichter van Facebook kritisch aan de tand te kunnen voelen over de manier waarop het bedrijf omgaat met de data van en over zijn gebruikers. Het verhoor in het Amerikaanse Congres vond plaats na de onthulling van het schandaal rondom Cambridge Analytica. Dit adviesbureau bleek de data van 87 miljoen Facebookgebruikers zonder hun toestemming te hebben verzameld en te hebben gebruikt voor politieke advertenties in aanloop naar de presidentsverkiezing van 2016.

Wereldwijd, ook in Nederland, heeft het verhoor van Mark Zuckerberg politici wakker geschud. Hebben we eigenlijk wel genoeg informatie om de juiste vragen te kunnen stellen bij de ontwikkeling van technologie? Of staren we ons blind op de nieuwste technologische mogelijkheden, terwijl we geen oog hebben voor de impact ervan op onze samenleving? Als we willen begrijpen wat technologie voor ons betekent, moeten we niet vergeten ook naar onszelf te kijken. Vanuit welke waarden bouwen we aan technologische oplossingen? En hoe verhoudt ons gebruik van de nieuwste innovaties zich tot waarden die we allemaal belangrijk vinden, zoals transparantie, privacy of solidariteit?

In 2019 zag ik het bewustzijn groeien dat technologie over ons allemaal gaat – als individu en als samenleving. Een hoogtepunt was voor mij de Conferentie Nederland Digitaal in maart 2019. Hier bespraken partijen uit het bedrijfsleven, de wetenschap, de overheid en maatschappelijke organisaties samen de digitale transitie. Het kabinet publiceerde vervolgens in juli de Nederlandse Digitaliseringsstrategie. Het is belangrijk dat alle ministers nu een gezamenlijke strategie hebben, want vragen als ‘Van wie zijn de data? En wat doen we ermee?’ spelen bij elk ministerie, van onderwijs tot gezondheidszorg en belastingen.

In 2018 pleitte het Rathenau Instituut al voor het recht op betekenisvol menselijk contact en het recht om niet gemonitord te worden. Want of we technologie nu inzetten voor onze gezondheid, op het werk of in een virtuele wereld als vrijetijdsbesteding, we voelen aan dat technologie de relatie met onze omgeving verandert. Dit besef lees ik ook in het Strategisch Actieplan voor Artificiële Intelligentie, dat het kabinet in oktober 2019 publiceerde. Een belangrijke vraag hierin luidt: ‘Hoe zorgen we dat de mens centraal blijft staan?’ Voor de politie deed het Rathenau Instituut afgelopen jaar onderzoek naar de inzet van sensoren voor leefbaarheid en veiligheid. Burgers bleken goed aan te kunnen geven wanneer ze bodycams bij agenten of camera’s op straat acceptabel vinden en wanneer niet. Ze dachten er genuanceerd over en wogen verschillende waarden, zoals veiligheid en democratische rechten, tegen elkaar af.

Het Rathenau Instituut onderzocht in 2019 daarnaast met en voor gemeenteraden, griffiers, burgemeesters en de provincie Noord-Holland hoe zij technologie kunnen inzetten om diensten te verbeteren, de lokale democratie te versterken en maatschappelijke uitdagingen aan te gaan. Steeds weer zochten we naar een digitale overheid en politiek die niet alleen draaien om efficiëntie en innovatie, maar ook om waarden die technologie een menselijk gezicht geven.

Afgelopen jaar bleek uit onze rondgang langs ministeries dat zij moeite hebben om kennis in huis te halen en de juiste vragen voor beleidsvorming te stellen. Terwijl we tegenwoordig juist van beleidsmakers verwachten dat zij streven naar goed geïnformeerd beleid (evidence informed policy). Het Rathenau Instituut draagt met onderzoek en dialoog bij aan het stellen van de juiste vragen bij ontwikkelingen in wetenschap, technologie en innovatie. Zo ondersteunen we de publieke en politieke meningsvorming.

In 2019 stelden we bijvoorbeeld lessen op voor een maatschappelijke dialoog over het aanpassen van erfelijk DNA van embryo’s. De techniek maakt steeds meer mogelijk. Dat vraagt om een gesprek over wat kan, mag en wenselijk is. Met ons onderzoek faciliteerden we dit gesprek. Opdat daarin de juiste vragen aan bod komen. Wat mag nu? Wat kan? Wie heeft er baat bij? Wie betaalt? Welke onzekerheden zijn er? En welke visies op dit thema leven er in de samenleving?

We startten ook een project waarin we onderzoeken hoe de samenleving het gesprek kan voeren over de definitieve berging van radioactief afval. Hoe voer je de dialoog over dit gevoelige onderwerp? En waar gaat het dan precies over? Kortom, ook hier luidt de vraag: hoe zorgen we dat we de juiste vragen stellen? Dit gaat om technische vragen over straling en de ondergrond, of om maatschappelijke vragen zoals wie verantwoordelijk is voor onze gezondheid in relatie tot straling.

Tijdens onze Rathenau Live bijeenkomst in november 2019 hoorden we van de Amerikaanse auteur Clive Thompson, dat het stellen van de juiste vragen voor programmeurs nog niet zo eenvoudig is. Hij beschreef in zijn boek Coders (2019) de wereld van deze invloedrijke beroepsgroep. Programmeurs krijgen weinig ruimte om vanuit een ethisch kader te bouwen aan digitale technologie. Dat heeft onder andere te maken met het financiële model waarop social mediabedrijven zijn gebouwd. Investeerders willen graag op korte termijn weten of hun investering iets oplevert. Dit vormt een prikkel voor programmeurs om algoritmen de meest spectaculaire berichten – die de meeste clicks genereren – online te laten verschijnen. Toch moeten ook programmeurs verantwoordelijkheid nemen voor de manier waarop IT wordt ingezet. 
Wie kennis heeft, moet er naar handelen.

De juiste vragen stellen begint bij de mogelijkheid om onafhankelijk onderzoek te doen. Daarom onderstreepte het Rathenau Instituut in 2019 het belang van de onafhankelijkheid van universiteiten. Die onafhankelijkheid moeten we borgen. Onder meer door te investeren in de digitale infrastructuur van kennisinstellingen, zodat ze zichzelf niet afhankelijk maken van grote technologiebedrijven.

De geopolitieke werkelijkheid verandert, maar ook in ons eigen land staan we voor grote maatschappelijke uitdagingen. Ik heb er vertrouwen in dat wetenschap, technologie en innovatie ons kunnen helpen om oplossingen te vinden, mits we onszelf daarbij niet vergeten; we moeten de mens centraal stellen.

Want als we ons blindstaren op technologie en wetenschap, vergeten we onszelf af te vragen in wat voor samenleving we eigenlijk willen leven. En dat is de belangrijkste en, voor mij, de interessantste vraag.