calendar tag arrow download print
Doorgaan naar inhoud

Artist in residence: ‘Ruimte om te provoceren’

Artikel
Over Rathenau
12 maart 2019
Image
Roos

Roos Groothuizen is kunstenares en ontwerper. Zij richt zich vooral op onze digitale rechten binnen een samenleving die steeds verder digitaliseert. Haar werk gaat over privacy, onze digitale identiteit en digitale toekomst. Sinds augustus 2018 is zij artist in residence bij het Rathenau Instituut.

Wat doe je als artist in residence eigenlijk?

“De term komt veel voor binnen de kunstwereld. Een kunstenaar neemt tijdelijk residentie binnen een organisatie en maakt binnen een traject nieuw werk of doet nieuw onderzoek. Vaak binnen een bepaald thema of kader. De bedoeling is om kennisuitwisseling te bevorderen. Het voordeel voor de kunstenaar is dat die in een andere omgeving nieuw werk kan maken en kennis kan uitwisselen. Als artist in residence ben ik bij het Rathenau Instituut in een nieuwe omgeving onder begeleiding van mensen met een heel ander soort perspectief op de wereld.” 

Roos Groothuizen
Roos Groothuizen is artist in residence voor het Rathenau Instituut. Ze studeerde aan de KABK Den Haag en het Sandberg instituut in Amsterdam.

Leg uit: hoe ben je artist in residence bij het Rathenau Instituut geworden?

“Ik ben uitgenodigd door SETUP, een mediakritisch onderzoeksplatform in Utrecht dat veel samenwerkt met kunstenaars en ontwerpers. In 2018 riep het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie ontwerpers en kennisorganisaties op om met voorstellen te komen die hen samen aan tafel zouden krijgen. Dat kwam vanuit de gedachte dat kunstenaars vaak pas aan het eind van een project betrokken worden bij kennisorganisaties als het Rathenau Instituut, als er al een conclusie op tafel ligt - ‘maak daar maar wat leuks bij’. Het idee was dat kunst en wetenschap uit elkaar zijn gegroeid, en dat het interessant zou zijn om ze weer bij elkaar te laten komen, om te kijken welke perspectieven ze elkaar zouden kunnen bieden.

“SETUP heeft vervolgens samen met het Rathenau Instituut een projectplan ingediend. Daarin werd ik voorgedragen om er als eerste artist in residence te gaan werken. Voor het Rathenau Instituut heeft dat als voordeel dat het wetenschappelijke inzichten zo tastbaarder en invoelbaarder kan maken.”

Je helpt het Rathenau Instituut dus bij het publiekelijk delen van kennis?

“Precies. Dit initiatief moet onderzoekers van het Rathenau Instituut helpen hun onderzoek concreet te maken en beleidsopties tastbaarder te maken voor (beleids)makers.”

Wat is je opgevallen tijdens je werkzaamheden bij het Rathenau Instituut?

“Er wordt veel gewerkt volgens afgesproken onderzoeksmethodes en regels voor kwaliteit en integriteit. Je kunt niet zomaar zeggen wat je denkt. Artistiek onderzoek is daarentegen veel meer gedreven op instincten en tastbaarheid en zit subjectiever in elkaar. Die verschillen maken het werken ook interessant; je bekijkt zaken vanuit verschillende perspectieven.

Kunst en wetenschap zouden best dichter bij elkaar kunnen komen
Roos Groothuizen

“Lang geleden waren kunst en wetenschap één discipline, maar je ziet dat onze methodes op de kunstacademie nu volledig verschillen van de werkwijze van wetenschappers. Kunst en wetenschap zouden best weer dichter bij elkaar kunnen komen.”

Kun je een voorbeeld geven van die verschillende perspectieven?

“In tegenstelling tot een wetenschappelijk instituut werk ik niet met een strikte gereguleerde methode, waardoor er ruimte blijft om te speculeren en te provoceren, en om in andere vormen dan tekst te uiten. Ik laat me leiden door literatuur, en door vorm, beeld en interactie uit alledaagse (online) media, nieuws, films en kunst.

Je kijkt dus vanuit ‘het burgerperspectief’.

“Inderdaad. Daarbij leg ik vaak op metaforische wijze verbanden tussen de zaken, je kunt bijvoorbeeld soms een probleem beter vergelijken met een voetbalspel of recreëren in een casino. Dat bepaalde zaken niet tekstueel gedekt of omschreven kunnen worden, betekent niet dat ze onbelicht moeten blijven.”

Je werkt nu al een tijdje in het Rathenau Instituut. Waar begon je mee?
“Met de Algemene Verordening Gegevensbescherming, de AVG. Die was net van kracht toen ik hier begon. Ik zou in eerste instantie toekomstscenario’s ontwikkelen over de AVG. Alleen is het onderzoek wat daar aan gelinkt was niet verder opgepakt, dus toen heb ik een onderzoek voor mijzelf geïnitieerd. Ik besloot het schandaal rond Cambridge Analytica en Facebook te gaan onderzoeken en alle nieuwspunten bij elkaar gaan zetten. Ik werk nu aan een project over de cirkel van innovatie.”

De cirkel van innovatie?

“Ja. Ik onderzoek hoe het komt dat er eerst een ramp nodig is voordat er iets verbetert. Ik kijk in de media naar rampen die reputatieschade hebben aangericht aan bedrijven, en zie dat die bedrijven pas daarna gaan innoveren.”

cirkel van innovatie
Het circualire stappenplan. Afbeelding: © Roos Groothuizen

Hoe ben je bij dit thema terecht gekomen?

“De onthullingen rond Facebook, en Facebooks belofte om zich te verbeteren, deden me denken aan voorbeelden uit de olie-industrie. Daarin had je de olieramp in de Golf van Mexico. Jaren van te voren was BP er al voor gewaarschuwd. De risico’s waren bekend, het was een slecht onderhouden platform. Pas toen de olieramp gebeurde, was er sprake van politiek ingrijpen. Het vreemde is dat BP daarna gigantische winst heeft gemaakt doordat het zijn reputatie had weten terug te winnen. Ze hebben aan ‘rebranding’ gedaan, campagne gevoerd, excuses aangeboden. Ook in de media heeft BP getoond dat ze erg hun best deden om de olie op te ruimen.

“Dit fenomeen wordt ook uitgelegd in het boek ‘The New Spirit of Capitalism’. De ideologie van het nieuw kapitalisme blijft in stand doordat kritiek onschadelijk gemaakt kan worden met reputatieherstel.

“Een ander voorbeeld is de financiële crisis. De IJslandse bank Icesave is failliet gegaan en heeft voor verliezen in Nederland en Engeland gezorgd. Maar IJsland heeft zichzelf er weer bovenop geholpen nadat alle straffen uitgedeeld waren en zichzelf gerebrand.

“De stappen die elke keer in de media voorkomen zijn een soort mijlpalen: dan is er weer een senate hearing, of een kritisch kunstwerk, of mensen staan te protesteren. Het is een soort mediapatroon dat zichzelf kan invullen.

“Diezelfde elementen waren terug te vinden in de tijdlijn van het nieuws rondom Cambridge Analytica. Daarom dacht ik: om te kunnen voorspellen wat de volgende stappen van Facebook zullen zijn, moeten we kijken naar voorbeelden uit het verleden en andere industrieën. Dus ik ben de nieuwsarchieven in gedoken en heb een tijdlijn rondom te speculatiemarkt en de olie-industrie gemaakt.”

Zie de tijdlijn die Roos van de drie rampen heeft samengesteld

“Eén van de interessantste dingen is dat op een gegeven moment de verantwoordelijkheid voor dit soort rampen ook bij de consument wordt gelegd. Zo moeten reclames over beleggen nu verplicht de waarschuwing tonen ‘pas op, geld lenen kost geld’. Een ander voorbeeld is het feit dat je moet leren zuinig te rijden om benzine te sparen. En dat Arjen Lubach oproept dat je Facebook moet verwijderen. Ik weet niet of dat goed of slecht is, maar ik zie dat deze verantwoordelijkheid bij de burger wordt gelegd.”

Wat zijn de volgende stappen in je onderzoek?

“We gaan nu kijken of we dit model ook kunnen toepassen op andere voorbeelden. Kunnen we bijvoorbeeld voorspellen hoe de vleesindustrie te werk zal gaan na een ramp? Kunnen we hetzelfde patroon voorspellen in de wereld van de big data? En kunnen we die rampen voorkomen? Dat is het idee achter mijn onderzoek. Zo probeer ik het burgerperspectief in het onderzoek naar digitalisering te brengen. Misschien kunnen het patroon daarna ook vanuit het perspectief van de markt en de politiek omschrijven.

“Ik denk er ook aan er een spel van te maken. Een spel is eigenlijk een magische wereld. Een wereld die als een cirkel van schakels aan elkaar hangt. Die wereld breekt als iemand niet mee wil spelen, maar ook als iemand valsspeelt. Een valsspeler erkent wel de regels van het spel, maar houdt zich er niet aan. Een valsspeler laat het de rest pas te laat doorzien wat hij of zij aan het doen is. Intussen kan die zijn gang gaan. Daarom moet je op tijd nieuwe regels maken.”

Een valsspeler laat de rest pas te laat doorzien wat hij/zij aan het doen is. Daarom moet je op tijd nieuwe regels maken.
Roos Groothuizen

Wanneer is het project af?

“Ik zie dit als een pilot. Het is mijn persoonlijke missie om ervoor te zorgen dat mensen er iets aan hebben. Dat we elkaars taal spreken en werkwijze door hebben. Eind 2019 rond ik het af.”

“Het belangrijkste effect van het werken middels ontwerpend onderzoek in plaats van een wetenschappelijke methode, is dat je de materie meer invoelbaar maakt voor het grote publiek en dat je beleidsmakers kunt activeren in te grijpen als er een incident dreigt of is gebeurd. Met de visualisatie van data maak je het probleem invoelbaar, tastbaar, en dus wordt de urgentie van een probleem veel duidelijker.”

Voor meer informatie zie de website van Roos Groothuizen.