Veelgestelde vragen

Ons leven verandert door technologie. Dingen die nu goed geregeld of vanzelfsprekend zijn, kunnen door digitalisering onder druk komen te staan.

Het Rathenau Instituut ziet zeven thema's waar we op moeten letten, en mogelijk nieuwe afspraken over moeten maken: 

1. Privacy
Hoe regelen we:

• gegevensbescherming
• digitaal huisrecht
  De eigen woning, die we beschouwen als ons privédomein, wordt transparant, omdat processen in de woning kunnen worden gemonitord via de apparaten in de woning.
• mentale privacy 
  Hoe houd je je gedachten en gevoelens voor jezelf in een tijd van gezichtsherkenning en emotiesensoren?
• surveillance
• doelverschuiving
  Als ICT-systemen voor een doel worden gebouwd en daarna voor steeds meer doelen worden ingezet.

2. Autonomie
Welke afspraken maken we over:

• keuzevrijheid
• vrijheid van meningsuiting
• manipulatie
  Beïnvloeden van gedrag, bijvoorbeeld door verspreiding van desinformatie, microtargeting in verkiezingstijd.
• bescherming democratie
• paternalisme
  Technologisch is het mogelijk dat een slimme koelkast de bestelling van iemands favoriete kaas zelf aanpast. Bijvoorbeeld door een magere kaas te bestellen omdat de biometrische sensor gemeten heeft dat de cholesterolwaarden van de persoon te hoog zijn. Mogen de koelkast en de biometrische sensor zo’n beslissing samen nemen?
• vaardigheden
• grenzen aan zelfredzaamheid

3. Veiligheid
Hoe beschermen we onze:

• informatie
• identiteit
• fysieke veiligheid

4. Controle over de technologie
Welke afspraken maken we over:

• controle over en inzicht in algoritmen
• verantwoordelijkheid
• voorspelbaarheid

5. Menselijke waardigheid
Hoe voorkomen we:

• dehumanisatie of instrumentalisering
  Wanneer robots taken zoals voeden en optillen overnemen, kunnen mensen zich als voorwerpen voelen.
• de-skilling 
  Het afnemen van morele vaardigheden (deskilling) als persuasieve systemen ons richting moreel juist gedrag sturen. 
• de-socialisatie
  Als mensen virtuele interacties prikkelender en prettiger gaan vinden dan lastige sociale interacties in de fysieke wereld.
• werkloosheid

6. Rechtvaardigheid
Hoe zorgen we voor gelijke behandeling en voorkomen we:

• discriminatie
• uitsluiting
• stigmatisering

7. Ongelijke machtsverhoudingen
Welke afspraken maken we over:

• relaties tussen consumenten en bedrijven
• relaties tussen bedrijven en platforms
• concurrentie
• uitbuiting

Dit rapport beschrijft hoe Nederland tussen 1 januari 2017 en 30 juni 2018 werkte aan een digitale transitie waarin mensen en waarden centraal staan.

We willen hiermee laten zien welke stappen overheden, bedrijven en andere partijen hebben gezet om het Nederlandse 'governancesysteem' te versterken op dit gebied. En welke stappen nog nodig zijn voor een digitale samenleving die niemand uitsluit.

Dit rapport gaat over hoe Nederland tussen 1 januari 2017 en 30 juni 2018 heeft gewerkt aan de digitale transitie. De conclusie is dat mensen en waarden nog niet genoeg centraal staan.

Met de Nationale Digitaliseringsstrategie, die in juni 2018 verscheen, publiceerde het kabinet een overkoepelende agenda op het gebied van digitalisering. Maatschappelijke en ethische aspecten vormen daar een onderdeel van, bijvoorbeeld met de speerpunten ‘grondrechten en ethiek in het digitale tijdperk’, ‘dynamische digitale economie’ en ‘weerbaarheid van burgers en organisaties versterken’.

Ook is er medio 2018 een interdepartementale werkgroep opgericht die zich zal buigen over maatschappelijke en ethische digitaliseringsvraagstukken. Op dit vlak is er dus meer afstemming en coördinatie binnen de overheid gekomen.

Tegelijkertijd is er ruimte voor verbetering. Dit rapport geeft hiervoor aanbevelingen.

Governance is het stelsel waarmee een samenleving zichzelf bestuurt. Het is de manier waarop de samenleving omgaat met maatschappelijke vraagstukken, in woord (discussie) en daad (besluiten).

Het governancesysteem bestaat uit spelers die maatschappelijke en ethische kwesties agenderen en vormgeven. De overheid is slechts een van de vele partijen die een rol hebben. Het governancesysteem bestaat ook uit bedrijven, toezichthouders en maatschappelijke organisaties. En burgers.

De overheid stuurt de andere partijen wel, op een formele en informele manier. Met wetgeving, door het stimuleren van debat, door boetes op te leggen of door te onderhandelen over akkoorden.

Het Rathenau Instituut stelde in Opwaarderen dat een update, oftewel opwaardering, van het governancesysteem noodzakelijk en urgent was om publieke waarden in de digitale samenleving te waarborgen.

Die urgentie hangt direct samen met het inzicht dat het opbouwen van een adequaat governancesysteem vaak tientallen jaren kost.