Koers zetten richting digitale autonomie

Publieke organisaties in domeinen als het onderwijs, de zorg en de overheid digitaliseren overwegend met behulp van de diensten van big tech. Hierdoor worden deze organisaties steeds afhankelijker van big tech-bedrijven om hun publieke taken en verantwoordelijkheden uit te voeren. Die afhankelijkheid is problematisch, omdat hierdoor langzaamaan de regie van publieke organisaties over hun kernprocessen vermindert. Met andere woorden: ze raken hun autonomie kwijt. Dat maakt onze samenleving kwetsbaar. 

Hoe kunnen we de digitale afhankelijkheid van big tech-bedrijven afbouwen en de digitale autonomie van de samenleving vergroten? Dit onderdeel van het drieluik Van digitale afhankelijkheid naar digitale autonomie is gewijd aan handelingsopties voor overheden en organisaties in publieke domeinen om meer digitale autonomie te bereiken. 

In het onderzoek naar digitale afhankelijkheid heeft het Rathenau Instituut onder andere onderzocht op welke manieren overheden en publieke organisaties de eenzijdige afhankelijkheidsrelatie met big tech-bedrijven proberen aan te pakken. We onderscheiden drie strategieën:

1. het inperken van de macht van big tech-bedrijven;
2. het vergroten van de macht van publieke domeinen ten opzichte van big tech-bedrijven; 
3. het vergroten van de onafhankelijkheid van publieke domeinen ten opzichte van big tech-bedrijven.

Van deze strategieën richt alleen de derde strategie zich rechtstreeks op het opbouwen van digitale autonomie. Om onafhankelijker te worden van big tech-bedrijven, zullen daadwerkelijk alternatieven ontwikkeld moeten worden én worden afgenomen.

Het is geen doel op zich om publieke sectoren minder afhankelijk te maken van big tech-bedrijven. Het doel is om ervoor te zorgen dat publieke organisaties hun regie behouden bij het uitvoeren van hun maatschappelijke opdracht. Inzet op alternatieven voor diensten van big tech zorgt voor spreiding van de risico’s van digitale afhankelijkheid en vergroot de digitale autonomie.

We onderscheiden vier categorieën handelingsopties voor het opbouwen van digitale autonomie:

1. Koop anders in. Inkopers bij publieke organisaties worden opgeroepen om andere keuzes te maken bij het inkopen van digitale diensten.
    
2. Creëer een gelijk speelveld. Beleidsmakers kunnen voorwaarden scheppen die de ontwikkeling van alternatief aanbod stimuleren en het voor afnemers mogelijk maken om over te stappen op andere aanbieders.
    
3. Breng kennispositie op orde. Door te investeren in kennis ontstaat er beter zicht op bestaande afhankelijkheden en risico’s. Dit helpt bij het formuleren van de randvoorwaarden voor digitale autonomie.
    
4. Kies een route naar digitale autonomie. Dit is een uitnodiging aan het parlement en de samenleving om verder na te denken over de verschillende routes naar digitale autonomie. Over de oplossingsrichtingen wordt verschillend gedacht: over het niveau van digitale autonomie dat wenselijk is en welk doel ermee bereikt wordt, de rol die de markt en overheid zouden moeten spelen, welke rol Nederland en Europa zouden moeten innemen, en in welke mate wat gedigitaliseerd moet worden. Ons overzicht van voorliggende politieke vragen is bedoeld om de oordeelsvorming te ondersteunen.

Een overzicht van de handelingsopties is te vinden in onderstaande figuur (en in de gehele publicatie).

Van digitale afhankelijkheid naar digitale autonomie 

Het onderzoek van het Rathenau Instituut naar digitale afhankelijkheid in publieke domeinen heeft de vorm van een drieluik.  

• Deel 1. Het rapport Achter de macht van big tech. Dit is een achtergrondstudie naar de verklarende factoren voor de machtspositie van big tech-bedrijven. 
• Deel 2. Digitale afhankelijkheid in beeld. Dit visueel overzicht van signalen van digitale afhankelijkheid in diverse publieke domeinen, en de consequenties daarvan, kan gebruikt worden als praatplaat.  
• Deel 3. Koers zetten richting digitale autonomie. Een rapport waarin handelingsopties worden aangereikt om digitale autonomie in publieke domeinen op te bouwen.