Een nieuwe wapenwedloop dient zich aan
De geopolitieke verhoudingen in de wereld zijn aan het verschuiven, vooral door de ontwikkeling van de economische en politieke macht van China. In deze nieuwe geopolitieke werkelijkheid staan kennis en innovatie als strategisch machtsmiddel weer hoog op de politieke agenda. Wereldwijd worden nieuwe kennis- en innovatieagenda’s geformuleerd om op strategische kennisgebieden een voorsprong te ontwikkelen of te behouden. Bekende voorbeelden zijn de Amerikaanse Third Offset Strategy, de Chinese Agenda 2025 en het nieuwe Defensiefonds van de Europese Unie.
Ook in Nederland kwam het ministerie van Defensie in 2018 met een nieuwe Defensie Industrie Strategie, een nieuwe Defensie Cyberstrategie en een nieuwe Innovatiestrategie Defensie.
Met name digitalisering wordt gezien als een bepalende technologische ontwikkeling. Niet alleen kent nieuwe kennis rondom kunstmatige intelligentie en robotica militaire toepassingen. Ook brengt digitalisering van de samenleving een breed spectrum aan dreigingen en kwetsbaarheden met zich mee, van cyberspionage en desinformatie tot sabotage van vitale infrastructuren.
Met deze studie brengen we in kaart wat de belangrijkste gevolgen van die ontwikkelingen zijn voor de Nederlandse publieke kennisinfrastructuur, bestaande uit universiteiten en publieke onderzoeksinstituten. Hiervoor voerden we een uitgebreide literatuurstudie, interviews en een aanvullende casestudy in het maritieme domein uit. Dit laatste omdat Nederland in dat domein van oudsher beschikt over een goede kennisbasis en relatief sterke industrie.
Dit rapport past in onze onderzoekslijn rond vitale kennisecosystemen, waarin we de belangrijkste ontwikkelingen binnen het kennis- en innovatielandschap in kaart brengen. Dit onderzoek is onderdeel van een reeks verkenningen waarin het Rathenau Instituut zich buigt over de implicaties van nieuwe technologische ontwikkelingen voor veiligheid en kwetsbaarheid, in een wereld waarin internationale verhoudingen in rap tempo lijken te verharden. Met dit onderzoek willen we bijdragen aan de gedachtevorming en beleidsdiscussie over de verantwoordelijkheid van publieke kennisinstellingen - ook instellingen met een oorspronkelijk civiele oriëntatie - wat betreft de verdediging van in Nederland gekoesterde waarden.
Verschillen met het verleden
Ook in het verleden werd technologische superioriteit als cruciaal gezien om rivalen voor te blijven. In de wapenwedloop tijdens en na de Tweede Wereldoorlog investeerden overheden in onderzoekscentra en laboratoria voor defensieonderzoek en de ontwikkeling van een eigen defensie-industrie. In vergelijking met die vorige wapenwedloop zien we twee belangrijke ontwikkelingen:
Gevolgen voor de publieke kennisinfrastructuur
Deze trends hebben gevolgen voor de publieke kennisinfrastructuur. We maken onderscheid tussen enerzijds de TO2-instellingen (instellingen voor toegepast onderzoek) TNO, MARIN en NLR, die van oudsher een belangrijke rol spelen in militaire kennisecosystemen, en anderzijds de publieke kennisinstellingen die hier niet of nauwelijks onderdeel van waren.
Voor de TO2-instellingen met een geschiedenis in militaire kennisontwikkeling blijft de hechte samenwerking tussen overheid, publieke kennisinstellingen en bedrijfsleven – de ‘gouden driehoek’ – belangrijk. Wel dwingen de trends van digitalisering en internationalisering deze partijen tot:
Meer samenwerking roept de vraag op in hoeverre Nederlandse kennisinstellingen, bekeken vanuit veiligheidsbelangen, kennis zelf in huis moeten hebben en in welke mate ze afhankelijk kunnen zijn van de kennisbasis van binnen- en buitenlandse partners.
De gevolgen van de genoemde trends zijn ingrijpender voor de van oorsprong civiel georiënteerde instellingen: universiteiten, hogescholen, TO2-instellingen en Rijkskennisinstellingen. Door de geschetste ontwikkelingen wordt deze instellingen vaker iets gevraagd dat te maken heeft met defensie- en veiligheid. Dat is reden om de betrokkenheid van de publieke kennisinfrastructuur bij defensie- en veiligheidsvraagstukken opnieuw te doordenken.
We onderscheiden daarbij drie kwesties:
1: Thema’s van mogelijk militaire betekenis
Het is belangrijk beleid te ontwikkelen ten aanzien van:
2: Verdeling van verantwoordelijkheden
De verantwoordelijkheid voor het omgaan met de genoemde beleidsvraagstukken is verdeeld over drie niveaus: de politiek, de instelling, en de onderzoeker.
3: Benodigde vervolgstappen
Voor biologische, chemische, radiologische en nucleaire kennis en technologie bestaan er al langere tijd dual-use arrangementen en is er exportcontrole. Dergelijke arrangementen zijn echter niet ontworpen met het oog op de digitale samenleving, waar veel meer onderzoek dual-use is dan vroeger. In de huidige context schiet het toepassen van de regels voor dual-use vaak al snel tekort.
De uitdaging is nu om procedures te ontwikkelen die helpen bij het verantwoord omgaan met activiteiten die mogelijk militaire betekenis hebben. Als bron van inspiratie voor de omgang met aspecten van defensie en veiligheid kunnen de procedures dienen die in de loop der tijd zijn ontwikkeld rondom ethische vraagstukken, bestaande wetenschappelijke integriteitscodes of de meer recente gedachtevorming rond het concept Responsible Research and Innovation.
Tot slot
De eerste stappen worden gezet. Wetenschap en technologie hebben een belangrijke rol in de Nederlandse Chinastrategie van mei 2019. Het gesprek hierover tussen ministeries en kennisinstellingen is op gang gekomen. Nu is het zaak om te komen tot nieuwe afwegingskaders, heldere procedures en duidelijke afspraken om maatschappelijk verantwoord vorm te geven aan kennisontwikkeling die raakt aan defensie en veiligheid. Hiervoor is gezamenlijk beleid van overheid en kennisinstellingen nodig. Dit rapport schetst de voorwaarden voor de invulling daarvan.
Bij voorkeur citeren als:
Diercks, G., J. Deuten en P. Diederen (2019). Kennis in het vizier – De gevolgen van de digitale wapenwedloop voor de publieke kennisinfrastructuur. Den Haag: Rathenau Instituut.
De uitdaging is om procedures te ontwikkelen die helpen om op een verantwoorde manier om te gaan met activiteiten die mogelijk militaire betekenis hebben. Als bron van inspiratie voor de omgang met aspecten van defensie en veiligheid, kunnen de procedures dienen die in de loop van de tijd zijn ontwikkeld rondom ethische vraagstukken, bestaande wetenschappelijke integriteitscodes of de meer recente gedachtevorming rond het concept Responsible Research and Innovation.
De eerste stappen worden gezet. Wetenschap en technologie hebben een belangrijke rol in de Nederlandse Chinastrategie van mei 2019. Het gesprek hierover tussen ministeries en kennisinstellingen is op gang gekomen.
Nu is het zaak te komen tot nieuwe afwegingskaders, heldere procedures en duidelijke afspraken om op een maatschappelijk verantwoorde manier vorm te geven aan kennisontwikkeling die raakt aan defensie en veiligheid. Dit vraagt om gezamenlijk beleid van overheid en kennisinstellingen. Dit rapport schetst de voorwaarden voor de invulling daarvan.