Hoe kunnen we onze democratie versterken?

Dit is een artikel uit ons Jaarverslag 2021 dat vorige maand verscheen.

We zullen moeten leren leven met deepfakes, onze virtuele identiteit beter beschermen en ervoor waken dat we straks helemaal niets meer vertrouwen. Dat is in het kort de boodschap van ons Engelse rapport Tackling deepfakes in European policy. We schreven het samen met Duitse en Tsjechische collega’s op verzoek van het Europees Parlement. Dankzij kunstmatige intelligentie wordt het steeds eenvoudiger om audiovisueel materiaal te maken van mensen die iets zeggen of doen wat ze in werkelijkheid nooit hebben gezegd of gedaan. Deze deepfakes kunnen worden gebruikt in de geneeskunde, de psychiatrie, het onderwijs en bij online congressen. Maar met deepfakes kun je ook mensen virtueel misbruiken. We laten zien dat deepfakes niet alleen op individueel niveau schade kunnen aanrichten. Ze kunnen bijvoorbeeld ook op groepsniveau een bedrijf of politieke partij in diskrediet brengen. Op het niveau van een samenleving kunnen ze zorgen voor wantrouwen tegen instituties of bevolkingsgroepen.

Het rapport doet aanbevelingen voor beleid gericht op technologie, online platformen, makers, slachtoffers en het grote publiek. Het gaat ook in op het vergroten van de digitale weerbaarheid van internetgebruikers.

Over die weerbaarheid organiseerde het Rathenau Instituut in het kader van een wereldwijd samenwerkingverband een dialoog met vijftig Nederlandse burgers. Met hen spraken we over hun ervaringen met misleidende informatie op het internet en over mogelijke oplossingen.

Juist tijdens crises zouden beleidsmakers moeten leren omgaan met onzekerheid. Als er een gebrek is aan informatie, dan zijn normen, waarden en het betrachten van voorzorg cruciaal om goed beleid te maken. Dat stellen we in een opiniestuk in Binnenlands Bestuur, mede op basis van ons onderzoek naar voorzorg en innovatie.

Dat onderzoek doen we onder andere binnen het RECIPES-project, een consortium van elf organisaties uit zeven Europese landen. In het project behandelen we het voorzorgsprincipe aan de hand van negen casestudies. Op onze website lichten we onder andere de case toe over digitale systemen die beslissingen ondersteunen in de zorg. Het project loopt door tot in 2022.

Het aankomende coronatoegangsbewijs, zo schrijven we aan het parlement in maart 2021, brengt een verandering teweeg in het huidige overheidsbeleid. Het uitgangspunt van verantwoord gedrag en thuisblijven bij klachten verandert naar een situatie waarin bepaalde vrijheden afhangen van een formeel bewijs. Dat botst met diverse grond- en mensenrechten. In ons Bericht aan het parlement geven we de Tweede Kamer zeven overwegingen mee ter voorbereiding op de parlementaire discussies over het coronatoegangsbewijs. De eerste twee overwegingen zijn: beoordeel regelmatig of het bewijs wel nodig is en betrek de uitkomsten van experimenten in de besluiten. Deze overwegingen blijken gedurende 2021 en 2022 nog steeds belangrijk.

Veel overheden leken onvoldoende voorbereid op de coronacrisis. Ze steunden op ad hoc-crisismanagement, waarbij er onzekerheid was over de gevolgen van de beleidsmaatregelen. Dat blijkt uit het rapport Onderzoek naar de impact van technologie en besluitvorming in onzekere tijden: de lessen van de coronapandemie. We publiceerden dat rapport samen met onze buitenlandse zusterinstellingen (EPTA). Collega-instituten uit verschillende Europese landen, Japan, de Verenigde Staten, Zuid-Korea en Chili deelden hun inzichten. Beleidsstructuren zouden eenvoudiger aangepast moeten kunnen worden, en ze zouden dynamischer moeten zijn. Tegelijkertijd is het erg belangrijk dat het bestuur en de wetgeving de rechten en privacy van burgers niet aantasten.
 
Tijdens een door het Rathenau Instituut georganiseerde online conferentie blikten we terug en keken we vooruit. Bij een rapport over ervaringen in bijna twintig landen is het moeilijk om aanbevelingen of suggesties te doen. Toch zijn er wel enkele generieke uitdagingen te herkennen voor de tijd na corona. Zo is de discussie over sociaal, eerlijk, inclusief en duurzaam digitaliseren op de achtergrond geraakt. Verder is het een uitdaging om het werken op afstand verantwoord te integreren in de samenleving. Daarnaast kunnen landen beter samenwerken om veerkrachtige toeleveringsketens te maken, bijvoorbeeld voor medische apparaten.
 

Toekomstbestendig wonen en zorg voor ouderen vragen om innovaties op alle fronten. Dat schrijven we in Oud maar niet vergeten, een Bericht aan het parlement ter voorbereiding op een Tweede Kamervergadering over wonen en ouderenzorg. Het vraagstuk rond zorg en wonen voor ouderen is een typisch voorbeeld van wat tegenwoordig een maatschappelijke opgave genoemd wordt. Voor het aanpakken van zulke opgaven is een nieuw genre innovatiebeleid nodig waarin een integrale, brede aanpak centraal staat. Het Rathenau Instituut doet al langer onderzoek naar opgavegericht innovatiebeleid. In vijf stappen lichten we toe hoe het innovatiebeleid voor toekomstbestendig wonen, zorg en welzijn voor ouderen tot stand kan komen. De overheid krijgt hierin een brede, faciliterende rol, biedt ruimte voor experimenten van onderaf en zal zelf ook moeten innoveren.
 

De regering wil rond het jaar 2130 gebruik kunnen maken van een definitieve ondergrondse opbergplaats voor radioactief afval. Het Rathenau Instituut is door de staatssecretaris van Infrastructuur en Waterstaat gevraagd in 2024 advies te geven over het proces van besluitvorming rondom het langdurig beheer van radioactief afval. We organiseren daartoe verschillende onderzoeks- en dialoogactiviteiten. Meer informatie hierover is te vinden op onze dossierpagina op onze website, waar we ook verwijzen naar eerder gerelateerd onderzoek, bijvoorbeeld over geothermie, schaliegas en CO2-opslag.