Hoe blockchain in de Rotterdamse haven maatschappelijk verantwoorde ketens mogelijk kan maken

Door Rinie van Est, Erik de Bakker & Melanie Peters

In 1966 begon in de Eemhaven van Rotterdam de containeroverslag in Nederland. Met de introductie van de container begon een revolutie in de scheepvaart. Containers zorgden voor een immense groei in de internationale handel, omdat ze meerdere voordelen boden: zo gingen de kosten van het laden en lossen omlaag en was er minder diefstal. Ook konden de verzekeringskosten drastisch dalen doordat containers goederen extra beschermen. Bovendien nam de productiviteit toe, omdat dokwerkers veel meer goederen per uur konden laden, waardoor schepen minder tijd in de haven hoefden te spenderen.

Net zoals de container een revolutie ontketende in de logistiek, kan blockchaintechnologie dat nu doen. Dat vinden althans de voorstanders van deze technologie. Om concrete mogelijkheden voor de toepassing van blockchain te ontwikkelen, richtte het Rotterdamse Havenbedrijf samen met de gemeente Rotterdam in september 2017 een zogeheten Fieldlab op voor blockchain, genaamd BlockLab.

Een Fieldlab is een praktijkomgeving waarin bedrijven en kennisinstellingen, in dit geval blockchainoplossingen kunnen ontwikkelen, testen en implementeren.

De complexe logistiek van zeecontainertransport

Er komt veel kijken bij het transport van een zeecontainer. Er zijn inmiddels gemiddeld 28 partijen betrokken, schreef het Rotterdamse havenbedrijf onlangs: “Opgeteld moeten die partijen 200 keer data uitwisselen om een container op de plaats van bestemming te krijgen.” Hieruit blijkt dat de groeiende wereldhandel productieketens zeer lang en vertakt heeft gemaakt. Daarmee is ook de logistiek van grondstoffen, halffabricaten en producten complexer geworden.

Het logistieke netwerk zoals dat vandaag de dag functioneert is een decentraal netwerk waarin het midden- en kleinbedrijf (MKB) het merendeel van de posities inneemt. Dit geldt zowel voor containertransport vanuit Azië naar Rotterdam als vanuit Oost-Afrika, aldus het Rotterdamse havenbedrijf.

Kijken we naar de hele productieketen, dan is het aantal betrokkenen en benodigde transacties nog groter. Van chipmakers tot boeren, en via diverse tussenhandelaren in de uitvoerhaven, in bijvoorbeeld China, zijn de goederen in de container verbonden met diverse producenten en dienstverleners.

In de Rotterdamse haven wordt de container verladen en vervoerd naar een bedrijf dat de goederen verwerkt voor de consumentenmarkt. Sommige goederen worden daarbij gemengd met andere grondstoffen. Tot slot komen producten in de (web)winkel terecht, waar consumenten op het etiket kunnen lezen wat erin zit en waar het vandaan komt.

Met het oog op de toekomst

Deze manier waarop mondiale logistieke ketens zijn georganiseerd, met al zijn tussenpersonen en papieren documenten, is ontstaan om een voorspoedige verzending te garanderen die volgens de officiële regels verloopt. Toch laat het huidige systeem nog veel ruimte over voor verbetering.

De onderlinge uitwisseling van informatie tussen de vele schakels kost tijd en geld en leidt tot vertraging en onzorgvuldigheden. Dit biedt mogelijkheden voor fraude en bedrog. Ook kan er gebrek aan informatie zijn, bijvoorbeeld over de sociale omstandigheden waarin een product is gemaakt.

Zo kan blockchain complexe mondiale logistiek verbeteren

Door het toepassen van blockchain zal een gedigitaliseerde, veel efficiëntere en betrouwbare organisatie van mondiale logistieke processen mogelijk zal zijn, denken voorstanders van de technologie. Digitalisering zorgt er voor dat er minder papieren documenten nodig zijn en dwingt tot standaardisering van informatieprocessen.

Op dit moment zijn de betalingen, de administratie, en het fysieke vervoer van containers circuits die vaak gescheiden opereren.

Digitalisering maakt het mogelijk om voorheen gescheiden informatiestromen wat betreft goederen, documenten en geldstromen veel beter te koppelen. Tevens kan het digitaal beschikbaar zijn van gegevens het mogelijk maken dat informatie real-time beschikbaar komt voor alle partijen in de keten. Track-and-trace wordt daarmee in een veel grotere mate mogelijk.

Het digitaliseren van mondiale ketens vraagt dus om het herinrichten van die betreffende ketens. Pas op die manier wordt het mogelijk om mondiale logistieke processen op een hoger niveau te rationaliseren. Het efficiënter inrichten door middel van blockchain zou kunnen leiden tot snellere en goedkopere logistiek, maar ook tot processen die voorspelbaarder zijn en meer geautomatiseerd, waardoor ze minder afhankelijk zijn van mensenwerk.

Naast het verhogen van de efficiëntie belooft de inzet van blockchain de betrouwbaarheid van logistieke processen te versterken. Dat zou fraude kunnen verminderen. Sommigen hopen ook dat het toepassen van blockchain mogelijkheden biedt om meer zicht te krijgen op de duurzaamheid van producten en de sociale omstandigheden waarin producten gemaakt zijn.

Nederlandse havens experimenteren met blockchain

Terug naar de haven. De havenbedrijven van Rotterdam en Amsterdam gebruiken sinds 2008 het digitale Port Community System (PCS), dat wordt beheerd door Portbase. Portbase is een onafhankelijke organisatie zonder winstoogmerk, opgericht door deze havenbedrijven. Naast de havens, douane en andere publieke diensten gebruiken meer dan 3200 bedrijven het systeem.

Het Port Community System bestaat uit meer dan 40 digitale diensten, zoals melding van douanedocumenten voor import, afhandeling van havengeld en digitale melding van afvalstoffen.

Van Nederlandse havens naar uitwisseling van informatie op wereldschaal

Het gebruik van het PSC beperkt zich echter tot Nederland. Zoals hierboven aangegeven belooft de inzet van blockchain uitwisseling van informatie op wereldschaal mogelijk te maken. Sinds 2016 vinden op dat gebied op initiatief van enkele grote wereldspelers diverse experimenten plaats met als doel het opzetten van mondiale logistieke blockchainplatforms. De afgelopen jaren is BlockLab – een samenwerking tussen Nederlandse overheidsorganisaties en bedrijven – bij diverse experimenten betrokken geweest.

Sinds 2018 zien we dat de ontwikkeling van blockchain in de logistieke sector een nieuwe fase is ingegaan. De stap is gezet van testprojecten naar het ontwikkelen van commerciële blockchainplatformen. Hieronder enkele voorbeelden van projecten en platformen.

Randvoorwaarden voor een maatschappelijk verantwoorde ontwikkeling

De belofte van de blockchaintechnologie is dat ze de transparantie en het (economische) vertrouwen tussen partijen in de logistieke keten kan vergroten, waardoor de efficiëntie toeneemt en transactiekosten lager worden. De meeste blockchainprojecten in deze branche zijn echter nog in een vroeg stadium van ontwikkeling en hebben een experimenteel karakter.

Dat neemt niet weg dat steeds meer bedrijven en overheden onderzoek doen naar de praktische inpassing en commerciële toepassing van blockchain. Via digitalisering willen diverse partijen logistieke ketens efficiënter maker. De crux van blockchain is een ‘slimme omgang’ met actuele data, waardoor administratieve processen op een hoger niveau kunnen worden geautomatiseerd.

De Rotterdamse haven heeft voor Nederland een belangrijke maatschappelijke nutsfunctie. Het Havenbedrijf Rotterdam (2019, 4) ziet digitalisering inmiddels als de vijfde vervoersmodaliteit, naast water, weg, spoor en leidingen. Digitalisering kan een disruptieve werking hebben, in dit geval op de logistieke keten. Hieronder bespreken we een aantal aspecten die een rol kunnen spelen bij de maatschappelijk verantwoorde ontwikkeling van blockchain. Daarbij kijken we vanuit een technologisch, een economisch en een publiek perspectief.

Blockchain vanuit technologisch perspectief

In tegenstelling tot de grote verwachtingen rondom blockchain, is de blockchaintechnologie nu nog niet volwassen genoeg om mondiale logistieke ketens te ondersteunen.

Een belangrijke bottleneck is bijvoorbeeld het aantal transacties dat per seconde kan worden uitgevoerd. Met betrekking tot de twijfel over de technologische mogelijkheden van blockchain is het van belang te beseffen dat het hier gaat om een zeer jonge technologie. Om blockchaintechnologie te kunnen ontwikkelen en te gebruiken hebben deelnemende partijen voldoende technische kennis en vaardigheden nodig. Tevens moeten bestaande administratieve processen reeds voldoende gedigitaliseerd zijn.

Blockchain vanuit economisch perspectief

Een blockchainplatform kan alleen de beoogde efficiëntie realiseren als het voldoende groot is en als daarbij vele, ook kleine en middelgrote partijen, betrokken zijn.

Een belangrijke economische kwestie daarbij betreft het eigenaarschap van platformen. Hierboven beschreven we de opkomst van diverse logistieke blockchainplatformen, met mondiale ambities. De blockchain-platformisering van de logistieke sector vindt plaats tegen de achtergrond van de interneteconomie, waarbinnen de laatste twee decennia machtige internetplatformen, zoals Google, Amazon, Facebook en Alibaba, ontstaan zijn. Daarin zijn we als burgers en consumenten door de afgifte van persoonlijke data steeds meer transparant geworden voor bedrijven die zelf niet transparant zijn over de algoritmes waarmee ze onze data verzamelen. Mede daardoor zijn logistieke bedrijven beducht voor de economische naïviteit die kenmerkend was voor de afgelopen decennia.

Als gevolg van deze ontwikkeling sluiten concurrerende zeevervoerders zich bijvoorbeeld niet aan bij een platform waarvan slechts Maersk en IBM eigenaar zijn; ze richten liever zelf een alternatief platform op.

Verder vormt de governance van de betreffende platformen de crux voor hun maatschappelijk succes. Het gaat daarbij om:

• bedrijfskundige aspecten (hoe organiseert een bedrijf zich en hoe werken partijen samen in de keten);
• juridische kwesties (zoals wie is aansprakelijk voor als er zaken fout gaan);
• en wettelijke eisen (bijvoorbeeld op het gebied van veiligheid en verantwoorde omgang met data; zie verder).

Dergelijke kwesties op het terrein van governance moeten transparant en uitlegbaar in het blockchainplatform worden geprogrammeerd.

Blockchain vanuit publiek perspectief

Vanuit publiek perspectief gaat het om de vraag op welke wijze belangrijke publieke waarden via blockchain nagestreefd of gewaarborgd kunnen worden. Vanuit publiek belang is bijvoorbeeld de publieke nutsfunctie van de Rotterdamse haven cruciaal, net als  de democratische controle op de zich ontwikkelende blockchainplatformen. Bovendien is het zaak om het toezicht te organiseren op hun functioneren als ze in gebruik zijn. Bijvoorbeeld als het gaat om wettelijke bepalingen rondom handelsstromen zoals in relatie tot voedselveiligheid, arbeidsvoorwaarden of belastingen maar ook in relatie tot privacy wetgeving.

Een ander belangrijke vraag vanuit publiek perspectief gaat over aansprakelijkheidskwesties. In de toekomst gaan er door de toepassing van blockchain tussenpersonen ontbreken in de meeste fasen (of alle fasen) van de toeleveringsketen. Denk daarbij aan geautomatiseerde vormen van uitvoering en toezicht op de transacties. Dat betekent dat er nieuwe mechanismen voor aansprakelijkheid en verantwoordelijkheid moeten komen.

Blockchain toepassen vraagt om een betrouwbare omgeving

De implementatie van blockchain vraagt om een institutionele omgeving die door de deelnemende partijen als betrouwbaar wordt gezien. Het praktisch functioneren van blockchains is afhankelijk van toezichthouders die op betrouwbare wijze kunnen vaststellen en controleren of de digitale data kloppen met de fysieke goederenstroom (authenticatie).

Ook is het van belang dat er bij het ontwerp van de blockchain voor gezorgd wordt dat er op een goede manier wordt omgegaan met bedrijfsgevoelige informatie en eventuele persoonsgegevens en dat de veiligheid van data wordt gegarandeerd. Bedrijfsdata worden op de blockchain transparanter, maar voor wie en onder welke voorwaarden?

Tot slot is het van belang dat blockchains voldoende flexibiliteit bezitten om adequaat te kunnen reageren op menselijke fouten, (onverhoopte) computervergissingen, of onverwachte omstandigheden. Dit is des te meer van belang omdat het extra lastig is om data die in het systeem worden vastgelegd aan te passen als dat noodzakelijk is. Dat is de kracht van blockchain, maar dit betekent ook dat fouten definitief op de blockchain worden vastgelegd. Bovendien kunnen de versleutelde kwaliteiten van blockchain-technologie de mogelijkheid voor legitieme vormen van surveillance voor vervolging en wetshandhaving bemoeilijken.

Politieke aandachtspunten

Het Rathenau Instituut heeft daarom de volgende politieke aandachtspunten geformuleerd:

1. Investeer in een waardengedreven benadering van blockchain-innovatie
   Het is voor Nederland belangrijk om vanuit publieke waarden en maatschappelijke uitdagingen vorm en richting te geven aan innovatie rondom blockchaintechnologie. Dit vraagt om intensieve samenwerking van allerlei partijen en niveaus om te kunnen experimenteren en tot creatieve oplossingen te komen.
   
   De Nederlandse overheid moet waar het kan deelnemen aan deze experimenten en/of genoeg ruimte geven aan dergelijke experimenten. Door cocreatie van blockchaintoepassingen kan de overheid sturen op maatschappelijk en juridisch verantwoorde innovatie.
   
   Het is des te belangrijker dat Nederland inzicht en ervaring opdoet met de maatschappelijke verantwoorde inbedding van blockchaintechnologie, omdat we als Nederland invloed willen blijven uitoefenen op de  grensoverschrijdende ontwikkelingen. Op die manier kunnen we in de toekomst mede bepalen hoe blockchaintechnologie zich internationaal verder ontwikkelt.
    
2. Behoud voldoende toezichtmogelijkheden en evalueer bijbehorende juridische kaders
   Het gedecentraliseerde, grensoverschrijdende karakter van blockchain werpt allerlei juridische vragen op, omdat het institutionele verantwoording en wettelijke verantwoordelijkheden onder druk zet. Geharmoniseerde regelgevingsaanpak wordt op transnationaal niveau relevanter.
   
   Als blockchain zich verder ontwikkelt, kunnen gecentraliseerde rechtsstructuren hun vermogen verliezen om blockchaintoepassingen te controleren. Een verantwoorde ontwikkeling van blockchain vraagt om een betrouwbare governance-structuur waarin de transparantie van datastromen én de transparantie met betrekking tot de algoritmes van de blockchain zorgvuldig zijn geregeld.
    
3. Denk tijdig na over het eigenaarschap van blockchainplatformen met een maatschappelijke nutsfunctie
   Aangezien we digitalisering kunnen beschouwen als de vijfde vervoersmodaliteit, naast water, weg, spoor en leidingen, spelen vragen rondom het borgen van publieke waarden ook met betrekking tot de digitale infrastructuur van de haven en dus zeker ook voor logistieke blockchainplatformen.
   
   Daarom is vanuit publiek perspectief de strijd om het eigenaarschap van mondiaal opererende logistieke (blockchain-)platformen van cruciaal belang. De verwachting dat digitale platformen een steeds belangrijke rol zullen vervullen in de toekomst, roept de vraag op in hoeverre het eigenaarschap van deze platformen in private of publieke handen moeten liggen.
   
   De overheid heeft ook een positie om hierover mee te denken, omdat commerciële partijen die blockchains ontwikkelen toezichthouders nodig hebben voor de betrouwbaarheid van hun systemen, vooral waar het gaat om vaststellen en controleren of de digitale data kloppen met de fysieke goederenstroom (authenticatie).
   
   Overheden en toezichthouders moeten bij het ontstaan en de inrichting van de blockchainplatformen voorwaarden stellen om publieke waarden veilig te stellen. De inrichting van blockchains moet toezichthouders ook voldoende mogelijkheden geven voor het goed kunnen blijven uitvoeren van hun publieke taken.

Meer lezen

Op 6 juni is er in de Tweede Kamer een minisymposium over blockchaintechnologie. De centrale vraag is: Welke impact kunnen de mogelijkheden van blockchain hebben op de Nederlandse samenleving? En welke rol zou het parlement moeten spelen, bij het stimuleren en/of het inkaderen (door middel van regelgeving) van een ontwikkeling die ingrijpt op nagenoeg alle domeinen van de samenleving?

Melanie Peters, directeur van het Rathenau Instituut, licht er onder meer dit artikel toe over de Rotterdamse haven. Zij schreef ook een opiniestuk over blockchain, met Ad Croft, programmamanager van de Dutch Blockchain Coalition.

Referenties

Andersen, O. & L. Vogdrup-Schmidt (2018) Rivals reject blockchain solution from Maersk and IBM. ShippingWatch May 15.

Cogrove, E. (2018) Nine ocean carriers, terminal operators join new blockchain initiative to rival TradeLens. SupplyChainDive November 7.

Havenbedrijf Rotterdam (2019) Jaarverslag 2018: Ruimte voor vandaag en morgen – Make it happen. Rotterdam: Havenbedrijf Rotterdam N.V.

Port of Rotterdam (2018) ABN AMRO, Samsung SDS en Havenbedrijf Rotterdam starten blockchain pilot rond containerlogistiek.

Port of Rotterdam (2019) Blockchain biedt kansen voor samenwerking in netwerk zonder vertrouwen. Insight 25 april.