Samenvatting
Om de verbinding tussen burger en politiek in het huidige democratische proces te versterken, kan Nederland zich laten inspireren door instrumenten voor digitale burgerbetrokkenheid die in andere landen op nationaal niveau worden ingezet.
We onderscheiden instrumenten voor:
- informatieve burgerbetrokkenheid (e-informatie);
- beleidsbeïnvloedende burgerbetrokkenheid (e-consultatie);
- directe burgerbetrokkenheid (e-besluitvorming).
De verschillende typen instrumenten kunnen onderdeel zijn van een antwoord op (1) de behoefte van burgers om zich adequaat vertegenwoordigd te voelen door politici en bestuurders in debatten en beslissingen, en (2) de behoefte van politici en bestuurders om zicht te hebben op wat er speelt in de samenleving en de kennis en kunde van burgers te benutten.
In dit rapport brengen we naar voren hoe de instrumenten bijdragen aan democratische legitimiteit en onder welke voorwaarden. Onze internationale vergelijking van ervaringen met online democratie in Estland, Finland, Frankrijk, Duitsland, Griekenland, Taiwan en Schotland, leverde een breed palet op aan informatiesystemen, interactieve online platforms, stem- en visualisatietools en ad hoc deliberatieprocessen met digitale elementen. Sommige voorbeelden zijn in het leven geroepen door overheden zelf, andere zijn geïnstitutionaliseerde particuliere initiatieven. Zij geven vorm aan drie vormen van online burgerbetrokkenheid: e-informatie (hoofdstuk 2), e-consultatie (hoofdstuk 3) en e-besluitvorming (hoofdstuk 4). Ook in Nederland zijn we bekend met zulke instrumenten.
We stellen vast dat goed ontworpen digitale burgerbetrokkenheid een antwoord kan zijn op de behoefte van burgers om zich meer gehoord te voelen. Tegelijkertijd biedt digitale burgerbetrokkenheid kansen voor bestuurders en politici om ook op nationaal niveau tussen verkiezingen door meer contact te hebben met burgers. De buitenlandse voorbeelden zijn rijk aan inzichten over de voorwaarden waaronder digitale instrumenten kunnen bijdragen aan de democratische legitimiteit van wetgevings- en besluitprocessen. Maar ze laten ook zien dat het niet makkelijk is om de belofte van online democratie waar te maken. Online platforms en digitale hulpmiddelen vormen geen wondermiddel of quick fix. Het vergt inspanning en meer dan technologische snufjes om vruchtbare, vrije en veilige interactie tussen politici en burgers te bewerkstelligen.
Met dit onderzoek vestigt het Rathenau Instituut de aandacht op de vraag hoe technologieën kunnen bijdragen aan een toekomstbestendige democratie. Eerder publiceerden we Griffiers en digitalisering (2019), over digitalisering in de lokale democratie, Online meebeslissen (2017), over digitale burgerparticipatie voor het Europees Parlement en Kansen en dilemma’s van digitale democratie (2015), over digitale burgerbetrokkenheid voor het Nederlandse parlement. ‘Kennis voor democratie’ is een speerpunt in het werk van het Rathenau Instituut. Een centrale vraag is steeds hoe burgers beter bij democratische besluitvorming betrokken kunnen worden, waarbij wetenschappelijke inzichten, belangen en verschillende waarden een rol spelen.
Bevindingen
We vatten onze belangrijkste bevindingen samen. Geïnspireerd door de buitenlandse voorbeelden, doen we drie aanbevelingen en geven we een aantal overwegingen mee die van belang zijn bij initiatieven voor digitale burgerbetrokkenheid.
- Investeer in de basis: toegankelijke informatie
Transparantie over politieke afwegingen en actief delen van overheidsinformatie zijn cruciaal voor het functioneren van een representatieve democratie. We geven drie aanbevelingen voor Nederland op het gebied van e-informatie:
Verbeter de informatiehuishouding
De Estse nationale informatiesystemen maken bestuurlijke processen transparant. Ze kunnen zowel geïnteresseerde burgers ondersteunen bij hun betrokkenheid, als parlementariërs en bestuurders helpen om hun verantwoordelijkheden te dragen. Transparantie is niet alleen een kwestie van informatie beschikbaar stellen via websites, maar ook van het goed vind- en doorzoekbaar maken en overzichtelijk aanbieden van deze informatie. Als de Nederlandse rijksoverheid haar eigen digitale infrastructuren zou verbeteren, zouden politieke besluitvormings- en beleidsprocessen (direct) online te volgen zijn. Door standaarden voor data en informatieontsluiting te hanteren, kunnen ook andere partijen ruwe data snel ophalen en gebruiken voor eigen applicaties en analyses.
Stimuleer accountabilityplatforms
Om transparantie van het parlement te verbeteren, kunnen beslissingen, stemgedrag en lobbyactiviteiten van individuele volksvertegenwoordigers, naar Duits en Grieks voorbeeld, online inzichtelijk gemaakt worden. De Tweede Kamer en de regering kunnen (particuliere) initiatieven ondersteunen die gericht zijn op het vergroten van transparantie en overzicht, en op het faciliteren van direct contact tussen burgers en individuele politici. Dergelijke nieuwe vormen van online communicatie van politici met burgers kunnen een waardevol alternatief vormen voor de huidige interacties op social media platforms, die niet ontworpen zijn voor het democratische debat
Zorg voor directe vraag-en-antwoord-mogelijkheden tussen burger en volksvertegenwoordiger
Meer directe mogelijkheden voor gemodereerde interactie tussen burgers en volksvertegenwoordigers kunnen bijdragen aan gebalanceerde informatie- en communicatiestromen, waardoor parlement, regering, burgers, stakeholders en media elkaar kunnen beïnvloeden en corrigeren. De Duitse en Griekse voorbeelden laten zien dat een platform met vraag-en-antwoord-functie politici stimuleert om verantwoording af te leggen over hoe zij invulling geven aan hun politieke mandaat.
- Innoveer met digitale burgerbetrokkenheid: experimenteer en leer
Bij beleidsbeïnvloedende en -besluitvormende betrokkenheid is het belangrijk om recht te doen aan de input van burgers én aan de autonomie van het parlement. Om de kansen van digitale instrumenten te benutten, geven we de volgende drie lessen mee:
Maak (elke vorm van) digitale burgerbetrokkenheid laagdrempelig en toegankelijk
Video’s, live streaming, digitaal stemmen en online interactie, maar ook het analyseren en visualiseren van argumentenfamilies, bieden kansen om grotere groepen mensen te betrekken en kennis en expertise in de samenleving beter te benutten. De overheid kan online platforms voor burgerinitiatieven creëren of steunen en zich opstellen als gebruiker van consultatieplatforms. Ook bij burgerberaden en participatieve begrotingsprocessen kunnen online onderdelen drempels verlagen, doordat ze verschillende vormen van betrokkenheid faciliteren. Toch blijft het een uitdaging om diversiteit en inclusiviteit te garanderen. Het is daarnaast cruciaal om burgers actief te informeren over het bestaan en functioneren van de beschikbare platforms via campagnes en voorlichtingsactiviteiten.
Wees helder over proces en doel van burgerbetrokkenheid
Voor het succes van burgerinitiatieven, consultaties, burgerberaden en participatief begroten, is het cruciaal verwachtingen te managen en duidelijk te zijn over hoe de inbreng van burgers doorwerkt in de formele politieke besluitvorming. Dit vraagt om politieke wil en toezegging van regering of parlement om de resultaten serieus te nemen, maar ook om tussentijdse feedback en verantwoording achteraf.
Leer en verbeter
Het vergt zorgvuldig ontwerp, herhaling en reflectie om vast te kunnen stellen op welke manier, wanneer en waarom een participatietraject bijdraagt aan democratische legitimiteit. Er is nog weinig bekend over de langetermijneffecten en invloed van digitale burgerbetrokkenheid op vertrouwen tussen burgers en overheid. Extra onderzoek hiernaar en flexibele inrichting van nieuwe platforms en initiatieven zijn cruciaal om geleerde lessen te kunnen vertalen in nieuwe ontwerpen.
- De inzet van digitale instrumenten is maatwerk
Het gebruik van digitale middelen vormt geen wondermiddel of quick fix. De uitdaging is om steeds tot een afweging en politiek gedragen beslissing te komen over welke technologieën, wanneer en hoe een bijdrage kunnen leveren aan de geïnstitutionaliseerde praktijken van de representatieve democratie. We geven drie aanbevelingen:
Combineer online met offline instrumenten
Digitale instrumenten voor burgerbetrokkenheid kunnen bijdragen aan een vernieuwing van democratische processen. Online interactie kan complementair zijn aan zowel traditionele, fysieke participatieprocessen, alsook aan de meer ad hoc digitale interacties op bestaande social media platforms. Ook online kan het lastig zijn om nieuwe en diverse groepen te bereiken en in verschillende behoeften te voorzien. Het vergt inspanning en meer dan technologische snufjes om vruchtbare, vrije en veilige interactie tussen politici en burgers te organiseren.
Kies of ontwerp passende digitale instrumenten
Voor verschillende stappen in een deliberatief proces zijn diverse digitale instrumenten ontworpen en getest. Het is raadzaam om bij het gebruik van digitale middelen specifiek te kijken naar de mogelijkheden en beperkingen van het instrument. Er is niet één type instrument dat zich voor alle vormen van digitale burgerbetrokkenheid leent.
Besteed aandacht aan veiligheid en de mogelijkheid van fraude
Digitale instrumenten brengen ook nieuwe risico’s met zich mee, bijvoorbeeld rondom veiligheid en autorisatie. Het is belangrijk om af te wegen welke maatregelen en investeringen in digitale beveiliging proportioneel zijn. Om goede afwegingen te kunnen maken, zijn specifieke ICT-kennis en expertise bij overheid en parlement noodzakelijk.