Gezondheidstechnologie speciaal voor vrouwen
Kan deze gezondheidstechnologie speciaal voor vrouwen de verschillen in gezondheid en zorg tussen mannen en vrouwen verkleinen? En zo ja, hoe? Dat onderzoekt het Rathenau Instituut in dit rapport.
Samenvatting
Wereldwijd hebben vrouwen gemiddeld een slechtere gezondheid en minder toegang tot (voor hen geschikte) zorg dan mannen. Ook in Nederland hebben vrouwen en mannen ongelijke kansen op goede gezondheid, onder andere doordat er in het domein van zorg en gezondheid een gebrek is aan kennis over specifieke kenmerken en gezondheidsbehoeften van vrouwen. Het kabinet meldt in de Emancipatienota 2022-2025 zich in te zullen zetten om de gezondheidskloof tussen vrouwen en mannen te dichten, bijvoorbeeld middels het stimuleren van onderzoek naar gendersensitieve zorg en het bevorderen van seksuele veiligheid.
Sinds enkele jaren is een markt in ontwikkeling voor technologie die zich specifiek richt op gezondheid van vrouwen: de FemTech-markt. Dit rapport gaat over de invloed van FemTech op de gezondheidskloof tussen vrouwen en mannen in Nederland.
De belofte van FemTech voor het dichten van de gezondheidskloof
Apps die de ovulatie- en menstruatiecycli bijhouden. Geavanceerde draagbare borstkolven. Hormoontesten om thuis de resterende vermoedelijke vruchtbare jaren te meten. Klinieken waar het mogelijk is om je eicellen te laten invriezen. Of nieuwe tests voor stoffen in het bloed om de diagnose van hartfalen bij vrouwen te verbeteren. Allemaal voorbeelden van toepassingen die te scharen zijn onder de noemer FemTech. In dit rapport verwijst FemTech naar apps, apparaten en diensten die zich richten op de gezondheid en het welzijn van vrouwen.
Sinds in 2016 het begrip FemTech voor het eerst werd gebruikt, heeft de FemTech-markt een snelle groei doorgemaakt. Die markt wordt beschouwd als een markt met groeipotentie, aangezien deze inspeelt op onvervulde gezondheidsbehoeften van de vrouw – de helft van de wereldpopulatie. In 2020 had de FemTech-markt een geschatte waarde van zo’n 22,5 miljard dollar. Naar verwachting zal deze markt in 2027 verdubbeld of zelfs verdrievoudigd zijn.
Aanvankelijk richtte het FemTech-aanbod zich overwegend op de reproductieve gezondheid (zoals menstruatie, vruchtbaarheid en de menopauze). Langzaamaan wordt steeds meer FemTech ontwikkeld voor klachten en aandoeningen waaraan mannen ook lijden, maar die zich bij vrouwen anders manifesteren of ontwikkelen. Voorbeelden daarvan zijn osteoporose (botontkalking) en hart- en vaatziekten.
De FemTech-markt gaat gepaard met de belofte van het versterken van de positie van vrouwen in termen van gezondheid en zorg. Aanbieders van FemTech-toepassingen stellen bijvoorbeeld dat FemTech kennis en controle over het eigen lichaam kan vergroten, kan bijdragen aan betere zorg voor vrouwen en taboes op vrouwspecifieke aandoeningen kan doorbreken. FemTech zou zo de gezondheidskloof kunnen verkleinen.
Critici vinden dat de term FemTech vrouwen wegzet als een aparte categorie – als bijkomstigheid, omdat de man de norm blijft in de ontwikkeling van de medische technologie. Anderen zeggen juist dat specifieke technologie voor vrouwen nodig is. Niet om hen uit te zonderen, maar om te laten zien dat FemTech aanpakt wat in het domein van gezondheid en zorg over het hoofd wordt gezien: de specifieke gezondheidsbehoeften van vrouwen.
Onderzoeksvragen
Welke rol kan FemTech spelen bij het dichten van die gezondheidskloof? Kan FemTech de positie van vrouwen in termen van gezondheid en zorg versterken?
De centrale onderzoeksvraag in dit rapport luidt:
In hoeverre en op welke manier kan FemTech de gezondheidskloof tussen mannen en vrouwen verkleinen?
Deelvragen zijn:
- Wat is de gezondheidskloof tussen mannen en vrouwen en welke achterliggende oorzaken zijn hiervoor aan te wijzen? (Hoofdstuk 1)
- Wat is FemTech, wat belooft FemTech over het verkleinen van de gezondheidskloof en wat is het krachtenveld rond de ontwikkeling van de FemTech-markt? (Hoofdstuk 2)
- Wat zijn de keerzijden en risico’s van FemTech als het gaat om het verkleinen van de gezondheidskloof? (Hoofdstuk 3)
- Kan Femtech een oplossing bieden voor het verkleinen van de gezondheidskloof en wat zijn daarbij de voorwaarden? (Hoofdstuk 4)
De informatiebronnen voor dit onderzoek zijn: literatuur en onderzoeksrapporten, databases, statistische gegevens en interviews met deskundigen (N=24). We selecteerden respondenten die op verschillende manieren bezig zijn met de ontwikkeling van FemTech, vanuit verschillende posities en expertises.
FemTech is een internationaal fenomeen en daarom is het desk- en literatuuronderzoek gebaseerd op internationale wetenschappelijke literatuur en bronnen. Tegelijkertijd is FemTech in de Nederlandse context nog vrij onbekend en weinig onderzocht. Daarom interviewden we experts en (professionele) belanghebbenden vooral over de Nederlandse context.
De positie van vrouwen op het gebied van gezondheid en zorg
Vrouwen verschillen biologisch, fysiek en in gedrag van mannen. Ze reageren anders op medicijnen en hebben andere zorgbehoeften dan mannen. Volgens de Nederlandse Emancipatiemonitor van het CBS (2020) leven vrouwen gemiddeld langer dan mannen, maar in slechtere gezondheid. Vergeleken met mannen voelen ze zich minder gezond en ervaren ze vaker lichamelijke en psychische problemen. Deze gezondheidskloof raakt niet alle vrouwen in gelijke mate: vrouwen uit lage SES-groepen en culturele minderheidsgroepen hebben gemiddeld een slechtere gezondheid dan andere groepen vrouwen binnen de Nederlandse samenleving.
De gezondheid van vrouwen hangt samen met de rol en positie van vrouwen in de samenleving. Zorgtaken liggen bijvoorbeeld gemiddeld gezien voor een groter deel bij vrouwen dan mannen. Volgens de literatuur vergroot het combineren van arbeidsleven en zorgtaken het risico op gezondheidsklachten en daarmee samenhangende arbeidsongeschiktheid. Op vrouwspecifieke gezondheidsklachten, zoals hevig bloedverlies tijdens de menstruatie of opvliegers tijdens de overgang, rust volgens respondenten nog vaak taboe. Ook worden klachten met impact op het dagelijks functioneren genormaliseerd. Er is daarbij sprake van vrouwelijke socialisatie: vrouwen internaliseren en maskeren hun klachten ook zelf. Onderzoek laat zien dat werkgevers niet altijd rekening houden met klachten die zich door bijvoorbeeld zwangerschap, menstruatie en menopauze voordoen bij vrouwen die verder gezond zijn.
Tegelijkertijd blijkt uit de interviews dat het zorgdomein nog onvoldoende is ingesteld op de specifieke behoeften van vrouwen. Historisch gezien is de man altijd uitgangspunt geweest in medisch onderzoek. Er zijn daarom minder data over vrouwen en minder kennis over het ontstaan van aandoeningen bij vrouwen en de behandeling ervan: de gender data gap. Ook geneesmiddelen, apps, apparaten en technologische diensten sluiten niet altijd goed aan bij lichamen en behoeften van vrouwen.
Dat de gezondheidskloof tussen vrouwen en mannen hardnekkig is, heeft volgens onze respondenten verschillende oorzaken. Kennis en wetenschappelijke data gebaseerd op het mannenlichaam werken lang door in de zorgpraktijk. De eerdergenoemde vrouwelijke socialisatie en een gebrek aan medische kennis over vrouwen kunnen er ook toe leiden dat klachten bij vrouwen onvoldoende worden gerapporteerd, behandeld, doorverwezen en geagendeerd. Zo is er sprake van een vicieuze cirkel die de gender data gap in stand houdt.
Een andere oorzaak voor de hardnekkigheid van de gezondheidskloof is mogelijk dat de huidige toplaag van de medische wereld nog altijd grotendeels uit mannen bestaat. Respondenten geven aan dat hiermee in gezondheidsonderzoek en -beleid het perspectief van vrouwgezondheid onvoldoende vertegenwoordigd is.
Tenslotte veranderen in de samenleving de normbeelden over vrouwen maar langzaam. Het dichten van de gezondheidskloof tussen vrouwen en mannen is onderdeel van een breder emancipatieproces.
Voor individuele vrouwen is het hierdoor lastig om goede zorg te ontvangen of zelf aan hun gezondheid te werken. In de samenleving ontstaat echter een beweging waarin belangenorganisaties samen met patiëntenorganisaties, medici en zorgprofessionals steeds meer bewustwording creëren van genderverschillen bij symptomen en aandoeningen. Ook draagt deze beweging bij aan het doorbreken van de oorzaken voor vrouwelijke socialisatie.
FemTech en de ontwikkeling van de markt
Het merendeel van de FemTech-innovaties zicht richt op drie segmenten binnen vrouwelijke gezondheid en welzijn: vruchtbaarheid, zwangerschap en moederschap en algemene gezondheid. Het grootste deel van de FemTech-toepassingen bestaat uit apps voor het segment reproductieve gezondheid. Respondenten vragen zich daarom af hoe innovatief de markt eigenlijk is.
Het krachtenveld rond de ontwikkeling van FemTech kent vele actoren. Naast ontwikkelaars en aanbieders van de technologie zijn dat subsidiegevers, (particuliere) investeerders, zorgverzekeraars, instellingen binnen het zorgdomein, belangenorganisaties en de vrouwen zelf. Er zijn twee routes waarop FemTech-toepassingen hun weg vinden naar gebruikers. De eerste is business to business, waarbij FemTech-toepassingen worden ontwikkeld voor en afgenomen door ziekenhuizen, diagnostische centra en zorgcentra om als diensten aan te bieden aan vrouwen. De tweede route is direct to consumer, waarbij toepassingen direct aan de particuliere consument worden aangeboden.
Sommige ontwikkelingen stimuleren de ontwikkeling van de FemTech-markt. Voor ontwikkelaars en ondernemers is de gezondheid van vrouwen een zogenaamde blue ocean – een innovatiemarkt die nog beperkt is aangeboord. Ook groeit het aantal vrouwen met invloed binnen de politieke en medische wereld, ook bij subsidiegevers, die onderzoek en ontwikkeling stimuleren gericht op de gezondheid van vrouwen. Actoren in het medische domein, vooral vrouwen, worden zich in toenemende mate bewust van de gezondheidskloof.
Uit deskresearch en inzichten van respondenten blijkt daarnaast dat het aandeel vrouwelijke ontwikkelaars inmiddels langzaam is gestegen. Deze vrouwen vernieuwen met hun kennis, ervaring en ideeën het bestaande aanbod FemTech-toepassingen. Zij bundelen hun krachten met (veelal) vrouwelijke investeerders.
Andere ontwikkelingen remmen de groei van de FemTech-markt. De groei van het aantal vrouwen in leidinggevende functies bij investeerders gaat bij lange na niet gelijkmatig op met het aantal vrouwelijke technologieontwikkelaars. Uit deskresearch en interviews blijkt dat binnen de overwegend mannelijke investeerderswereld FemTech als een nicheproduct wordt gezien. Daardoor hebben ontwikkelaars moeite met het vinden van investeerders.
Ook vergoedingsstructuren in het stelsel voor gezondheidszorg zijn een belemmering voor de FemTech-markt. Het blijkt lastig om technologieën in de gezondheidszorg, waarbij niet altijd voldoende rekening is gehouden met het vrouwenlichaam, te vervangen door innovaties die ontwikkeld zijn met meer oog voor vrouwen.
Gevolgen van FemTech voor de positie van vrouwen in gezondheid en zorg
Respondenten zien verschillende manieren waarop FemTech kan bijdragen aan het verkleinen van de gezondheidskloof. FemTech genereert aandacht voor het feit dát er verschillen zijn tussen mannen en vrouwen, natuurlijk als het gaat om reproductieve gezondheid, maar ook in het voorkomen van bepaalde aandoeningen, symptomen en meest effectieve behandelingen. En dat het belangrijk is om hiermee rekening te houden. Met FemTech-toepassingen kunnen vrouwen daarnaast informatie over het eigen lichaam verzamelen, met mogelijk meer zelfinzicht tot gevolg. Ook kunnen sommige FemTech-toepassingen vrouwen helpen hun gezondheidsgedrag te veranderen.
FemTech-toepassingen kunnen bijdragen aan nieuwe medisch-wetenschappelijke inzichten over vrouwen uit de verzamelde data. En (online) netwerken of platformen kunnen vrouwen steun bieden en vrouwenklachten uit de taboesfeer halen. Dit kan vrouwen individueel of als collectief in een positie brengen om krachtiger aan de verbetering van hun gezondheid te werken of mondiger te vragen om betere zorg.
Tegelijkertijd waarschuwen respondenten ervoor dat FemTech een grotere afhankelijkheid van technologie kan creëren en ervoor kan zorgen dat vrouwen (onterecht) meer vertrouwen stellen in apps dan in hun eigen lichamelijke gewaarwordingen. Als online contacten in de plaats komen van persoonlijke contacten tussen vrouwen, kan dit betekenen dat hun fysieke sociale netwerken verslechteren. En anonieme online platforms zorgen er misschien juist niet voor dat taboes worden doorbroken. Ten slotte is er nog onvoldoende regulering rondom de verzameling van intieme data voor verdienmodellen bij direct to consumer FemTech. Gebruik van deze data kan kwetsbaarheid van vrouwen vergroten.
Uit ons onderzoek wordt ook duidelijk dat FemTech-toepassingen op verschillende niveaus een verschillende uitwerking kunnen hebben. Versterking van vrouwen op individueel niveau gaat vaak ten koste van versterking op collectief niveau. Een voorbeeld: een vrouw kan zelf ervaren dat haar autonomie wordt vergroot met een hormoontest die haar vruchtbaarheid meet. Maar het is een individuele oplossing: deze technologie legt verantwoordelijkheid voor plannen van gezin en carrière bij vrouwen, terwijl deze FemTech-toepassing niet voor alle vrouwen even betaalbaar, toegankelijk of een wenselijke optie is. Ook het juist niet op deze manier hoeven plannen van kinderen draagt bij aan autonomie, maar daar moet wel ruimte voor zijn binnen heersende maatschappelijke structuren.
Lees voor de conclusie en handelingsopties verder in het tweede tabblad
Conclusie en handelingsopties
FemTech is een reactie op onvervulde zorgbehoeftes van vrouwen. Achterliggende oorzaken van de gezondheidskloof tussen vrouwen en mannen in de samenleving neemt FemTech niet weg, maar apps, apparaten en diensten speciaal voor vrouwen kunnen wel bijdragen aan het vervullen van specifieke zorgbehoeftes. Dit kan individuele vrouwen zelfbewuster maken over hun gezondheid en zelfvertrouwen geven bij een zorgvraag.
Dat FemTech-toepassingen de gezondheidskloof tussen mannen en vrouwen verkleinen, is echter niet vanzelfsprekend. Deels hangt dit af van de manier waarop apps, producten en diensten worden vormgegeven, en deels van (rand)voorwaarden binnen onderzoek en zorgbeleid. Naast acties bij de actoren in het krachtenveld waarin FemTech wordt ontwikkeld en gebruikt, zijn daarom ook maatregelen nodig in het wetenschappelijk onderzoek en in het systeem van gezondheid en zorg.
Overheid en beleidsmakers
- Stimuleer medisch onderzoek specifiek naar vrouwen
Een belangrijke oorzaak van de gezondheidskloof is een gebrek aan gezondheidsdata over vrouwen. FemTech is daar een reactie op, maar de ontwikkeling van deze technologie voor vrouwen gebeurt zelf ook binnen een context van kennisachterstand. Meer inzicht in de werking van het vrouwenlichaam, het gedrag en de behoeftes van vrouwen zal bijdragen aan betere FemTech en betere gezondheid van vrouwen.
- Voorkom dat vrouwen zelf onevenredig betalen met geld en data voor het overbruggen van de gezondheidskloof
Binnen de consumentenmarkt gelden andere regels en eisen dan binnen de zorgmarkt. De overheid kan waarborgen dat FemTech-diensten ook voldoende financieel toegankelijk zijn en dat de omgang met gevoelige data goed is geregeld.
- Stimuleer publiek debat over de maatschappelijke context van de gezondheidskloof tussen mannen en vrouwen en de betekenis van FemTech daarin
De gezondheidskloof raakt ook aan de domeinen van arbeid en gezinsleven, waarin nu onvoldoende rekening wordt houden met ‘de moderne vrouwelijke levensloop’. De discussie zal moeten gaan over vragen als: wat zijn onvervulde gezondheidsbehoeftes van vrouwen? Hoe spelen maatschappelijke normen en verwachtingen rond kinderen krijgen een rol in de gezondheidskloof? Welke verantwoordelijkheid hebben werkgevers? Waar kan FemTech een oplossing bieden? Op welke manier en onder welke voorwaarden?
Technologieontwikkelaars
- Hanteer een intersectioneel perspectief
Ontwikkelaars ontwerpen technologie meestal met één type gebruiker in het achterhoofd. FemTech is vooral beschikbaar op de consumentenmarkt. Als daar altijd wordt ontworpen voor kapitaalkrachtige, relatief hoogopgeleide vrouwen met interesse en tijd om aan hun gezondheid te werken, dan zal FemTech niet bijdragen aan de versterking van de positie van álle vrouwen in termen van gezondheid en zorg.
- Maak de databelofte van FemTech realiteit
Werk samen met universiteiten en draag bij aan de ontsluiting van data ten behoeve van de publieke gezondheidszorg. Om te zorgen dat data uit FemTech aansluiten bij specifieke behoeftes aan data over vrouwen, is het noodzakelijk deze in kaart te brengen en daar energie en investeringen in te steken.
- Verbind FemTech voor de gezondheid van vrouwen aan het zorgdomein
Gebruikers van gezondheidstechnologie moeten heldere instructies en uitleg krijgen bij de technologietoepassing, om verkeerde interpretatie van resultaten te voorkomen. Geef aan bij welke zorgprofessional de gebruiker van een FemTech-toepassing bij vragen terecht kan.
- Beschouw risico’s van dataverzameling als continu punt van aandacht in de (door)ontwikkeling van de technologie
Denk aan privacy by design, het minimaliseren van persoonlijke (herleidbare) data door data te anonimiseren en zo beperkt mogelijk data te verzamelen, decentrale verzameling van data, mogelijkheden om apps op slot te doen voor anderen in de directe omgeving en transparantie over het gebruik en delen van de data.
Maatschappelijke organisaties en zorgorganisaties
- Werk samen in de keten van vrouwspecifieke gezondheidszorg
Ontwikkel ketens van gezondheidszorg die het domein van gezondheid en zorg overstijgen. Betrek actief ook actoren uit de STEM-gebieden (bijvoorbeeld technologieontwikkelaars.
- Vergroot technologisch burgerschap en digitale geletterdheid
Optimaal gebruik van gezondheidstechnologie vraagt om technologische vaardigheden. Leer vrouwen die daar behoefte aan hebben hoe zij FemTech kunnen gebruiken om hun positie te versterken. Maak gebruikers bewust van en weerbaar tegen de risico’s die samenhangen met het gebruik van FemTech en het delen van intieme data.