calendar tag arrow download print
Doorgaan naar inhoud

Een pleidooi voor voorzorg, juist tijdens crises

Artikel
03 augustus 2021
RECIPES Voorzorg corona

Foto: Mensen stappen uit de trein op het station - Ayelt van Veen/Unsplash

Image
Mensen met mondkapjes op stappen uit de trein

Juist tijdens crises zouden beleidsmakers moeten leren omgaan met onzekerheid. Als er een gebrek is aan informatie, dan zijn normen, waarden en het voorzorgsprincipe cruciaal om goed beleid te maken. Dat stelt het Rathenau Instituut mede op basis van onderzoek naar voorzorg en innovatie.

Een crisis, zoals de coronacrisis, de klimaatcrisis en de biodiversiteitscrisis, wordt weleens gezien als het moment van de waarheid. Tijdens een crisis leer je een land kennen en wordt de waarheid van de onwaarheid gescheiden. Tenminste, dat is het idee. Het probleem is echter dat tijdens een crisis waarheid en onwaarheid niet zo duidelijk zijn. Juist tijdens een crisis is er veel onzeker. Dat is lastig voor beleidsmakers. We zien bijvoorbeeld beleidsmakers die niks van onzekerheden willen weten en dan maar handelen op basis van schijnzekerheden. En we zien beleidsmakers die eindeloos wachten totdat alle informatie boven tafel is. Beide aanpakken zijn, zo toont onderzoek, niet slim. Beter is het om terug te grijpen op het voorzorgsprincipe.

Het voorzorgsprincipe of ook wel het voorzorgsbeginsel is het principe dat de overheid bij ernstig gevaar niet hoeft te wachten met maatregelen tot alle bewijzen onomstotelijk op tafel liggen. Bij de coronacrisis handelden bijvoorbeeld Taiwan, Singapore en Zuid-Korea sterk vanuit het voorzorgsprincipe. De mensen in die landen moesten massaal in lockdown nog voordat de ernst van het coronavirus volledig bewezen was. Het voorzorgsprincipe is ideaal in tijden van onzekerheid. En juist crises zijn het toonbeeld van onzekerheid. Deze onzekerheid heeft drie oorzaken: het fenomeen is nieuw, het ontwricht ons dagelijks leven en er spelen veel verschillende belangen. We lichten de drie soorten onzekerheid hieronder kort toe aan de hand van corona.

De eerste oorzaak van de onzekerheid was dat het virus en de gevolgen relatief nieuw waren. We wisten bijvoorbeeld niet wat voor virus het was, hoe snel het zich verspreidde in dichte ruimtes en of het zou helpen als gezonde en jonge mensen in lockdown gingen. Een tweede oorzaak van de onzekerheid gaat over de consequenties van corona voor het hele land. De pandemie had een grote diversiteit aan gevolgen die vaak met elkaar zijn verweven en elkaar versterken. Corona ontwricht niet alleen de gezondheidszorg, maar heeft tegelijkertijd gevolgen op economisch, sociaal, psychologisch en cultureel gebied. En de derde onzekerheid gaat erover dat allerlei verschillende belangen, waarden en principes tegelijkertijd spelen die ook nog eens door verschillende groepen anders gewaardeerd worden.

De onzekerheden rond de coronacrisis maken het voor beleidsmakers haast ondoenlijk om de optimale beslissing te nemen. Moet je als beleidsmaker bijvoorbeeld iets doen om de onderwijsachterstand van jongeren tegen te gaan als dit tot extra ziekenhuisopnames en doden leidt? Maar hoe moeten beleidsmakers dan beslissen? Niks doen, is niet goed. Beslissingen maken op basis van schijnzekerheden, waarbij men doet alsof er voldoende informatie is voor een besluit, is ook niet goed. Maar wat dan? Daar komt dus het voorzorgsprincipe om de hoek kijken. Dat principe heeft vaak normen en waarden als onderliggende uitgangspunten.

Eerst maar even de normen en waarden. Het klinkt wat oubollig, maar met normen en waarden is niks mis. Sterker nog, ze vormen juist een ideaal houvast om in een democratie als Nederland besluiten te nemen en debatten te voeren. Een goed democratisch debat over een te nemen besluit is namelijk alleen mogelijk als duidelijk is wat de uitgangspunten, waaronder dus de normen en waarden, zijn waarop de besluitvorming is gebaseerd. Als niet duidelijk is wat er op het spel staat, voor wie en waarom, dan is er überhaupt geen sprake van democratische politiek. Om weer even corona als voorbeeld te nemen: wie draagt de risico’s van een besluit? Welke kosten zijn nog acceptabel? Welke samenleving willen we zijn? Als politici daarover niet helder zijn en liever keuzes maken op basis van halve wetenschappelijke waarheden, dan laten we belangrijke democratische principes los.

En dan het voorzorgsprincipe. Ofwel, better safe than sorry, of vrij vertaald: beter veilig dan de klos. Sommige critici beweren dat dat principe anti-wetenschappelijk of anti-technologisch of tegen innovatie zou zijn. Dat is niet zo. Het voorzorgsprincipe gaat over gepaste zorgvuldigheid. Die zorgvuldigheid betekent hier dat de maatschappij breed wordt betrokken. Dat onzekerheid wordt onderzocht, wordt onderkend en eerlijk wordt gecommuniceerd. En dat er ruimte is voor een normatief gesprek. Juist, maar niet alleen, omdát de wetenschappelijke zekerheid ontbreekt. Nog even over die brede discussie, over het betrekken van de maatschappij en over de democratische politiek. Waarom is dat zo belangrijk? Ten eerste is dit belangrijk voor het zichtbaar maken van de diverse problemen en hun onderlinge relaties bij een crisis. Ten tweede helpt het bij het in kaart brengen en mogelijk maken van verschillende oplossingsrichtingen in de maatschappij. Ten derde zorgt een brede betrokkenheid ervoor dat de bevolking niet plotseling voor onvoorziene verrassingen komt te staan. En ten vierde is het breed betrekken van de maatschappij van belang omdat dit noodzakelijk is voor het bereiken van overeenstemming over lastige afwegingen en het waarborgen van de democratische legitimiteit voor de grote opgaven die bij crises spelen.

Kortom, juist in een crisis is het voorzorgsprincipe voor een democratie een ideaal middel om besluiten te nemen.

Dit artikel verscheen eerder op de website van Binnenlands Bestuur