In gesprek over voorzorg, veiligheid en verantwoordelijkheid bij nieuwe technologie
In het kort
- Op 19 juni werd gesproken over hoe er vanuit de samenleving wordt gedacht over de omgang met nieuwe technologieën
- Verschillende Europese landen werken samen aan dat thema in het RECIPES-project
- Mede op basis van discussiebijeenkomsten worden meningen en belangen vanuit de samenleving meegewogen in een advies aan de Europese Commissie
De discussiebijeenkomst vond plaats in het kader van RECIPES, een project binnen het Europese Horizon2020 onderzoek over het voorzorgsbeginsel (zie kader). Het Rathenau Instituut is een van de partners in het project. Bij het RECIPES-onderzoek zijn organisaties uit zeven Europese landen betrokken. In de maanden mei en juni organiseerden onderzoeksinstituten in Italië, Bulgarije, Noorwegen en Denemarken een soortgelijke bijeenkomst rondom dezelfde vragen. De uitkomsten van die discussies worden gebruikt om de meningen, vooronderstellingen en belangen van de samenleving te laten meewegen in een advies aan de Europese Commissie.
Hoe moeten we omgaan met het spanningsveld tussen het belang van innovatie en het waarborgen van veiligheid voor mens en milieu?
Werken aan veiligheid van nieuwe technologie
Het RECIPES-project ging op 1 januari 2019 van start en duurt drie jaar. Een belangrijk doel van het project is om te onderzoeken of er aanpassingen nodig zijn in het Europees beleid voor het toetsen en garanderen van de veiligheid van nieuwe technologie. De RECIPES-partners werken samen met diverse stakeholders aan tools voor passend beleid, in de vorm van richtlijnen en handvatten die kunnen helpen bij het verantwoord inbedden van innovaties in de maatschappij.
Risico’s en innovatie
Innovatie speelt een belangrijke rol bij het op de markt brengen van nieuwe producten die voor de samenleving aantrekkelijk of zelfs van levensbelang kunnen zijn. Denk bijvoorbeeld aan wandelkleding die dankzij nanotechnologie waterafstotend is, genetisch aangepaste voedselgewassen die beter bestand zijn tegen droogte of nieuwe bestrijdingsmiddelen die gewassen kunnen beschermen tegen insecten. Hoewel deze innovaties oplossingen kunnen vormen voor maatschappelijke uitdagingen, brengen zij vaak risico’s met zich mee voor de veiligheid van mens en milieu. Nanodeeltjes kunnen bijvoorbeeld problemen veroorzaken voor onze luchtwegen en genetisch aangepaste gewassen ontregelen mogelijk bestaande ecosystemen, terwijl sommige bestrijdingsmiddelen de kans op massale bijensterfte vergroten. Deze drie cases vormden het startpunt voor de gesprekken op 19 juni, waarbij zoveel mogelijk aspecten de revue passeerden.
Juist doordat de technologieën nieuw zijn, is er nog weinig bekend over hoe groot de risico’s in specifieke toepassingen zijn en hoe we daar verantwoord mee kunnen omgaan in het dagelijks gebruik, als consument of in de beroepspraktijk. Beleidsmakers en regelgevers in Europa hanteren als uitgangspunt daarom ‘better safe than sorry’. Dit voorzorgsbeginsel is vastgelegd in Europese en Nederlandse wet- en regelgeving. Als een product mogelijk (grote) schadelijke gevolgen heeft voor het milieu of de volksgezondheid, en de veiligheid in het gebruik nog niet wetenschappelijk kan worden bewezen, mag het product bijvoorbeeld niet op de markt worden gebracht.
Het voorzorgsprincipe beschermt dus de veiligheid voor mens en milieu. In sommige gevallen kan het voorzorgsbeginsel vertragend werken bij de toepassing van technologieën die een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan maatschappelijke vraagstukken, zoals duurzame landbouw of hernieuwbare energiebronnen. Zijn er in deze situaties adequate manieren waarop kansen en risico’s kunnen worden afgewogen? Daarover gaat het RECIPES-project.
Het RECIPES-project en het voorzorgsbeginsel
RECIPES is een EU Horizon 2020 onderzoeksinitiatief. Met dit project wil de EU voorop blijven lopen op wetenschappelijk gebied, door opnieuw te kijken naar het voorzorgsbeginsel in relatie tot innovatie en grote maatschappelijke uitdagingen. Het project startte in januari 2019 en loopt drie jaar. Binnen RECIPES werken elf organisaties uit zeven Europese landen samen. De initiatiefnemer van dit consortium is de Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Maastricht.
Het voorzorgsbeginsel kan kort gezegd worden uitgelegd als de ‘better safe than sorry’ gedachte. Dit kan bijvoorbeeld betekenen dat er bij (sterke) vermoedens over grote risico’s van een bepaalde technologie of nieuwe stof voor het milieu of de volksgezondheid, specifieke regels en richtlijnen worden gevolgd om veiligheid te waarborgen - ook wanneer die risico’s (nog) niet wetenschappelijk zijn aangetoond. Als juridisch beginsel heeft het zijn oorsprong in bepaalde milieuwetten van de Bondsrepubliek Duitsland in de jaren '70. Met name binnen de EU is bepaalde wet- en regelgeving van dit beginsel afgeleid. De precieze definities van het voorzorgsbeginsel verschillen in de praktijk nogal eens van elkaar. Een veelgebruikte definitie is die uit de Rio Declaration on Environment and Development: ‘Where there are threats of serious or irreversible damage, lack of full scientific certainty shall not be used as a reason for postponing cost-effective measures to prevent environmental degradation.’ (United Nations, 1992).
Waarom een discussiebijeenkomst over dit thema?
Hiervoor is het belangrijk om van belanghebbenden hun mening over innovatie en voorzorg mee te nemen. Niet alleen van onderzoekers, bedrijven, boeren en regelgevers, maar juist ook van gebruikers en betrokkenen die vaak in ongelijke mate voor- en of nadelen van nieuwe technologie ondervinden. Hoe moeten we volgens hen omgaan met het spanningsveld tussen innovatie en waarborgen van veiligheid voor mens en milieu?
Tijdens de discussie in Den Haag werd met burgers in kleine groepen gesproken over vragen als: hoe belangrijk is voorzorg bij innovatie met nieuwe technologieën? Kun je ook té voorzichtig zijn? Wie is verantwoordelijk voor het aantonen dat een technologie veilig is: de bedrijven die deze ontwikkelen of de overheid? En hoe kunnen we hierbij alle belangen meewegen van partijen die geen directe vertegenwoordiger hebben, zoals het milieu of toekomstige generaties? Deze kwesties zorgden voor levendige discussies onder de aanwezigen. Voorafgaande aan de discussie vulden de deelnemers een vragenlijst in om alvast een mening te vormen over de thema’s van de gesprekken, zodat deze kunnen worden vergeleken met inzichten die naar voren kwamen in de discussies.
Vervolgonderzoek naar voorzorg en veiligheid bij nieuwe technologie
De resultaten uit de bijeenkomst worden gebundeld met die van de andere vier landen in een gezamenlijke publicatie. Komend jaar werkt het Rathenau Instituut ook aan twee andere casussen waarin voorzorg een rol speelt: genetische modificatie van organismen en kunstmatige intelligentie.