Zet voorzorg niet achteraf pas in

De kern van het voorzorgsprincipe is dat overheden moeten ingrijpen als ze gegronde reden tot zorg hebben over de veiligheid van nieuwe producten. Op basis van deze reasonable grounds for concern kunnen ze bijvoorbeeld een nieuwe stof in consumentenproducten of medicijnen voorlopig verbieden als ze na de introductie daarvan aanzienlijk meer ziektegevallen zien die hoogstwaarschijnlijk gerelateerd zijn aan de eigenschappen van de stof. Burgers moeten er immers op kunnen vertrouwen dat hun veiligheid, gezondheid en rechten voldoende gegarandeerd zijn.

Binnen de EU wordt het voorzorgsprincipe door beleidsmakers en wetgevers vaak ingezet als een laatste redmiddel, een soort vangnet. Als nieuw risico-onderzoek bij een bestaande technologie zorgt voor gegronde redenen tot zorg, kunnen overheden bijvoorbeeld die technologie verbieden of strengere regels maken voor het gebruik ervan.

Als vangnet is het gebruik van het voorzorgsprincipe in essentie reactief. Maar wie enkel reageert op meldingen van onveiligheid of milieueffecten na introductie van de technologie in de praktijk, is vaak te laat. Het bijsturen van de impact van een nieuwe technologie is moeilijk als die al lang en breed in de maatschappij is uitgerold. De toepassing is dan al ingebed in technische, economische en sociale structuren.

Een goed voorbeeld daarvan is plastic. Plastic is licht, goedkoper dan metaal, kan tot van alles worden gevormd, maar zorgt ook voor een enorm afvalprobleem. Het is lastig om het plasticgebruik uit te faseren, omdat zoveel productieketens ervan afhankelijk zijn geworden. Het was wellicht beter geweest als overheden hier eerder hadden opgetreden. Op basis van de onzekerheden die jaren geleden ook al bestonden, hadden ze bijvoorbeeld opkomende plastic-bedrijven kunnen stimuleren om meer onderzoek naar bio-afbreekbare plastics te doen.

De urgentie groeit om vroegtijdig het ontwerp van nieuwe technologie bij te sturen, en niet pas achteraf de negatieve gevolgen van het gebruik ervan te beperken. De impact van de mens op de wereld via technologie groeit immers ook en zorgt voor nieuwe onzekere risico’s.

Met nanotechnologie kunnen kleine deeltjes worden gemaakt voor allerlei toepassingen, maar het is vaak onduidelijk welke effecten ze hebben wanneer ze onze cellen binnendringen. Biotechnologie maakt het mogelijk om de bouwstenen van het leven aan te passen (DNA), maar het is onzeker hoe aangepaste organismen interacteren met andere organismen. Ontwikkelingen in de informatiewetenschappen, neurowetenschappen en gedragswetenschappen maken ook mensen meer tot beheersbare objecten, wat gevolgen kan hebben voor hun autonomie en privacy. Zeker omdat digitale technologieën zoals kunstmatige intelligentie, onvoorspelbaar zijn. Geo-engineering belooft de gevolgen van klimaatverandering tegen te gaan, maar de consequenties ervan voor onze en volgende generaties zijn moeilijk te overzien.

Voorbeelden van hoe je voorzorg kunt toepassen als kompas, staan beschreven in het eindrapport van het RECIPES-project. Kort door de bocht zijn die terug te brengen tot twee uitgangspunten: meer om je heen kijken en meer vooruitkijken.

Meer om je heen kijken, betekent actiever nagaan wat technologische vindingen betekenen voor verschillende groepen in de samenleving. Vooruitkijken betekent actief nadenken over en anticiperen op de mogelijke impact van een technologie. Deze uitgangspunten worden niet vanzelf onderdeel van een innovatiesysteem. Overheden zoals de Europese Unie kunnen de aandacht hiervoor versterken door ze bijvoorbeeld als harde voorwaarden op te nemen bij de financiering van onderzoek.

Het meest eenvoudig kan dit door al vooraf het oplossen van maatschappelijke uitdagingen als primaire doel te stellen van onderzoeksprogramma’s, en die ook op basis daarvan te beoordelen. De kans dat de uitkomst van zo’n programma onvoorziene risico’s meebrengt, is kleiner als het doel ervan bij voorbaat al expliciet gericht is op het oplossen van maatschappelijke problemen. Deze aanpak is deels al terug te vinden bij de Europese Unie.

Een tweede manier is het maken van integrale, expliciete afwegingen van zowel de verwachte voordelen als nadelen van innovaties binnen verschillende onderzoeksprogramma’s. Daarbij moet ook oog zijn voor onzekerheden. In hoeverre is het bijvoorbeeld zinvol om veel geld te steken in nieuwe vormen van kernenergie wanneer zonne-energietechnologie steeds efficiënter lijkt te worden? Ook gezien de risico’s van kernenergie. Om hierop zicht te krijgen, zullen beleidsmakers in overleg moeten met deskundigen en gebruikmaken van scenario’s die duidelijk maken welke innovatiepaden wenselijk en haalbaar zijn, en welke niet.

De overheid kan dit stimuleren door bij de financiering van een onderzoeksprogramma te eisen dat stakeholders betrokken worden bij het in kaart brengen van mogelijke risico’s en ethische kwesties. Ook de latere gebruikers kunnen daarbij een rol spelen.

Een derde manier is het organiseren van meer ruimte voor kritiek binnen het innovatiesysteem. Onderzoekers hebben nu vaak geen belang bij openheid over de onzekerheden en onzekere risico’s binnen het eigen onderzoek. Het stimuleren van onder andere open science, open access, wetenschapsjournalistiek en risico-onderzoek kan ervoor zorgen dat er binnen het innovatiesysteem meer ruimte ontstaat voor het achterhalen van onzekere risico’s. Financiers kunnen aan een onderzoeksprogramma de voorwaarde stellen om ook kritisch tegenonderzoek te organiseren, zoals gebeurde bij NanoNext in Nederland.¹

Ten vierde is het belangrijk dat het innovatiesysteem ruimte biedt aan een diversiteit aan kennis. Onzekere risico’s kwamen in het verleden soms pas laat aan het licht, omdat ze niet pasten binnen de gangbare risico-modellen. Zo kwam er pas een verbod op drie soorten neonicotinoïden nadat wetenschappers en maatschappelijke organisaties de gebreken van eerdere risicobeoordelingsprocedures hadden aangetoond.² Het openstaan voor nieuwe inzichten uit bijvoorbeeld de ecologie en de risico-wetenschap, en het analyseren van de belangen van degenen die de risico-data aanleveren, zijn hierbij ook belangrijk.

Tot slot is er een sterkere en flexibelere samenwerking nodig tussen maatschappelijke organisaties, beleidsmakers, burgers en het domein van onderzoek. De inbreng van al deze actoren is nodig om snel nieuwe onzekere risico’s op het spoor te komen, innovatieve alternatieven hiervoor te bedenken en te ondersteunen, en onnodige regelgeving te vermijden.

Het organiseren van ronde tafels over kernthema’s – zoals klimaatverandering – zou hierbij kunnen helpen, als daarbij al de bovenstaande perspectieven vertegenwoordigd worden. Voorbeelden in Nederland, zoals de commissie van wijzen voor kennis en innovatie, die het kabinet zo’n tien jaar geleden instelde en meer recentelijk de commissie van het Nationaal Groeifonds zijn een goed begin.³ ⁴ Wel is het belangrijk dat er in deze commissies niet alleen personen zitten met een optimistisch-economische visie op technologische innovatie, maar ook mensen die bredere maatschappelijke aspecten en onzekerheden naar voren brengen.

Als de Europese Commissie en andere overheden de rol van technologische innovatie bij het oplossen van maatschappelijke uitdagingen serieus willen nemen, zullen zij door middel van nieuwe wet- en regelgeving gerichte aanpassingen in de huidige innovatiesystemen moeten doen. Het meenemen van de onzekerheden rondom de voordelen en risico’s van nieuwe technologie, en kennis over juist de inherente beperkingen binnen wetenschap zijn cruciaal hiervoor. Dat gebeurt echter niet vanzelf. Het vraagt om een actievere coördinatie van overheden en gerichte aanpassingen binnen het innovatiesysteem waarbij de wijsheid van het voorzorgsprincipe kan fungeren als kompas.