calendar tag arrow download print
Doorgaan naar inhoud

Onderzoeksevaluaties worstelen met maatschappelijke waarde

artikel
13 april 2021
evaluatie onderzoek

Foto door Industryviews/ Shutterstock

Image
Een man in een kas

De overheid investeert veel in wetenschappelijk onderzoek. Daarom willen politici en burgers graag weten wat onderzoek oplevert voor de samenleving. Er zijn verschillende methoden om dat te evalueren. Deze week verscheen een nieuw overzicht.

In het kort:

  • Het is lastig om de maatschappelijke waarde van wetenschap te meten.
  • Methoden verschillen onder andere door hun visie op kenniscreatie.
  • Toch is onderzoeksevaluatie een uitgelezen kans om het gesprek tussen wetenschappers en samenleving over maatschappelijke waarde te bevorderen.

Het is niet eenvoudig om de maatschappelijke waarde van wetenschap te meten. De impact van onderzoek neemt vormen aan die je lastig kunt vergelijken, zoals schonere technologie, een beter publiek debat of een COVID-vaccin. Vaak duurt het een lange tijd voordat de impact zichtbaar wordt. Ook is het lastig om de precieze bijdrage van de wetenschap aan een praktische verandering te onderscheiden van andere factoren, die er ook invloed op hebben.

De afgelopen decennia is er een flink aantal methoden ontwikkeld om de maatschappelijke impact van onderzoek te beoordelen. Op verzoek van de Tweede Kamer beoordeelde het Rathenau Instituut enkele daarvan in het twee jaar geleden verschenen rapport Eieren voor het onderzoek.

In een artikel dat deze week verscheen in het tijdschrift Research Evaluation, presenteren Laurens Hessels (Rathenau Instituut / Universiteit Leiden) en Jorrit Smit (Erasmus Universiteit Rotterdam) een uitgebreid overzicht van deze methoden. Ze hebben daarbij vooral de theoretische uitgangspunten onder de loep genomen, zoals de aannames over hoe nieuwe kennis tot stand komt.

De relatie tussen wetenschap en samenleving
Sommige methoden gaan uit van een lineair model, waarbij kennis van onderzoek naar praktijk stroomt. Maar de meeste methoden zien de relatie tussen samenleving en wetenschap als een interactief proces. Een voorbeeld van een evaluatiemethode die uitgaat van een cyclisch model van kennisproductie is  SIAMPI,  dat mede door het Rathenau Instituut ontwikkeld is. Dit model veronderstelt dat productieve interacties tussen onderzoekers en kennisgebruikers aan de basis liggen van maatschappelijke impact. Andere methoden, zoals Evaluative Inquiry en Contribution Mapping, gaan nog verder door in termen van co-productie van kennis te spreken.

Opvallend is dat veel methoden worstelen met de relatie tussen maatschappelijke en wetenschappelijke waarde. Sociologisch en antropologisch onderzoek naar wetenschapspraktijken toont aan dat deze twee waarden nauw met elkaar verbonden zijn. Wetenschappelijke kennis krijgt waarde dankzij de wisselwerking tussen vele partijen, zoals andere wetenschappers en gebruikers in de samenleving.

Neem bijvoorbeeld een biochemicus die probeert de principes van een COVID-infectie te begrijpen. Haar inzichten krijgen waarde door de manier waarop wetenschappelijke collega’s erop voortbouwen, maar ook door bijvoorbeeld reacties uit de farmaceutische industrie en aandacht in de media. Wetenschappelijke kennis wordt ontwikkeld in kennisecosystemen waarin veel organisaties een rol spelen. Het is kunstmatig om daarbij een onderscheid te maken tussen wetenschappelijke en maatschappelijke waarde.

Toch is dit wat veel evaluatiemethoden proberen. Dit komt waarschijnlijk omdat maatschappelijke waarde lange tijd ondergewaardeerd werd. Decennialang domineerden maatstaven voor wetenschappelijke productiviteit en wetenschappelijke impact de onderzoeksevaluaties. Als tegenreactie kwam er de afgelopen jaren meer aandacht voor maatschappelijke waarde. Om die duidelijk voor het voetlicht te brengen, ligt het voor de hand om haar expliciet te markeren, en af te bakenen van de wetenschappelijke waarde.

Het blijft daarbij de kunst om te balanceren tussen theoretische verantwoording en praktische toepasbaarheid. Een geïntegreerd concept van waarde van wetenschap doet het meeste recht aan de laatste inzichten over de ontwikkeling en verspreiding van wetenschappelijke kennis.

Aan de andere kant verdient de maatschappelijke waardering van wetenschap een prominente plek in evaluaties. Daarom is het voorlopig zeker te verdedigen om die expliciet te markeren ten opzichte van de wetenschappelijke waardering. Dit zal ook helpen om tijdens evaluaties de discussie tussen wetenschappers en maatschappelijke partijen op gang te brengen over de verschillende manieren waarop wetenschappelijk onderzoek van waarde is.

Vanuit zijn maatschappelijke opdracht juicht het Rathenau Instituut de verdere ontwikkeling van methoden voor onderzoeksevaluatie van harte toe. Het instituut ontwikkelde zelf bijvoorbeeld methoden voor de evaluatie van grootschalige infrastructuren in samenwerking met een aantal Europese faciliteiten voor materiaalonderzoek. Daarnaast heeft het Rathenau Instituut een protocol ontwikkeld voor de evaluatie van toegepaste onderzoeksinstituten, dat wordt gebruikt voor de zogenaamde TO2-instellingen. Dit protocol beoordeelt zowel de aanpak gericht op kennisbenutting door gebruikers als de daadwerkelijke kennisbenutting. Op onze website bieden we ook inzicht in de scores van de evaluaties van onderzoekseenheden van universiteiten, NWO- en KNAW-instituten sinds 1994. Zo hoopt het Rathenau Instituut bij te dragen aan een toekomst waarin zowel de wetenschappelijke als de maatschappelijke waarde van wetenschap de aandacht krijgen die ze verdienen.