Is de Grondwet nog van deze tijd?

Op de foto: Premier Rutte, (destijds kroonprins) Willem-Alexander en anderen tijdens de fly-past op Veteranendag in 2012. Foto: Minister-president Rutte via Flickr

In Nederland is er sinds 2017 veel aandacht voor digitalisering en de mensenrechten. Zo wordt de Grondwet mogelijk herzien op het gebied van het briefgeheim. Ook laat het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties onderzoeken hoe big data, algoritmen en AI niet alleen privacyrechten raken, maar ook vrijheidsrechten, gelijkheidsrechten en procedurele rechten, en zelfs de democratie als geheel.

Sommige mensenrechten krijgen in deze discussie meer aandacht dan andere. Dat blijkt uit onderstaand overzicht.

Op het gebied van privacybescherming is de afgelopen jaren een aantal discussies over grondwetswijzigingen gevoerd. 

1. In 2009 werd de Staatscommissie Thomassen ingesteld om, mede in het licht van digitalisering, te adviseren over een mogelijke herziening van de Nederlandse grondrechten.
2. In 2010 adviseerde de staatscommissie om de grondrechten aan te passen in lijn met de ontwikkelingen in de informatietechnologie. Specifiek stelde de commissie voor om artikel 13 van de Grondwet te wijzigen. Dat gaat over onschendbaarheid van het brief-, telefoon-, en telegraafgeheim. De commissie stelde voor de reikwijdte van artikel 13 uit te breiden naar alle communicatiemiddelen, om zo te komen tot een techniekonafhankelijke bescherming.
3. Op 11 juli 2017 heeft de Eerste Kamer de voorgestelde grondwetswijziging aangenomen. Kort daarna is de officiële verklaring afgelegd voor de verandering van artikel 13 van de Grondwet. Daarmee is het voorstel in eerste lezing door beide Kamers.
4. Voor een grondwetswijziging zijn altijd twee rondes nodig. In 2018 volgde de tweede lezing in de Tweede Kamer. Later dit jaar volgt de tweede lezing in de Eerste Kamer.

Het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) heeft de Universiteit Utrecht laten inventariseren wat de betekenis van algoritmen, big data en AI is voor de Nederlandse grondrechten. Specifiek gaat het om:

• privacyrechten (waaronder menselijke waardigheid, persoonlijke autonomie en zelfbeschikking);
• gelijkheidsrechten (recht op non-discriminatie);
• vrijheidsrechten (waaronder vrijheid van meningsuiting, godsdienstvrijheid, vrijheid van vereniging en het kiesrecht); en
• procedurele rechten (recht op een eerlijk proces).

De resultaten van deze ‘quick-scan’ zijn in 2018 verschenen in de publicatie Algoritmes en grondrechten.

Ook nieuw op de beleidsagenda is de betekenis van digitalisering voor het democratische stelsel als geheel. Er is met name aandacht voor de impact van big data, algoritmen en microtargeting (het zo veel mogelijk personaliseren van politieke boodschappen).

Begin 2017 werd de Staatscommissie parlementair stelsel ingesteld. Die moest onderzoeken of het Nederlandse parlementaire stelsel nog goed werkt, en of dit toekomstbestendig is. De staatscommissie onderzocht ook de invloed van digitalisering op de (toekomstige) werking van het parlementair stelsel. Ze kwam eind 2018 met haar eindrapport Lage drempels, hoge dijken. Volgens de commissie zorgen het gebruik van big data en microtargeting in verkiezingscampagnes, en de mogelijkheid dat democratische instituties worden gehackt ervoor dat fundamentele democratische waarden in het geding kunnen komen.

Naast dit onderzoek heeft het ministerie van BZK de Raad voor het Openbaar Bestuur gevraagd onderzoek te doen naar de effecten van digitalisering op de democratie, en naar mogelijke handelingsperspectieven van de overheid.

Meer lezen

Het Rathenau Instituut volgt dit onderwerp op de voet. Lees meer over de impact van AI op de mensenrechten via:

• Nieuwe regels voor kunstmatige intelligentie?
• Nederland geeft ongericht vorm aan digitale transitie
• Acties voor een verantwoorde digitale samenleving
• Experts spreken met Kamer over AI in het recht
• Kabinet kondigt onderzoek aan naar aanleiding van ‘Opwaarderen’
• Technologisch burgerschap: dé democratische uitdaging van de 21ste eeuw