Voorbij de zorg-app

De gezondheidszorg in Nederland staat voor grote uitdagingen. De betaalbaarheid, kwaliteit en toegankelijkheid staan onder druk. Beleidsmakers bij de overheid verwachten veel van digitale innovaties als manier om de grote uitdagingen in de zorg aan te pakken. Maar de resultaten van dit soort technologische oplossingen voor de genoemde problemen vallen tegen. Een belangrijke reden daarvoor is de beperkte inbedding van digitale innovaties in de zorgpraktijk. Omdat het zorgsysteem zo sterk gereguleerd is, en zo complex, heterogeen en gefragmenteerd, is een goede inbedding van zorginnovaties allerminst vanzelfsprekend.

In dit rapport onderzoeken we de rollen van zorgverleners bij de co-ontwikkeling van digitale zorginnovaties. Onder zorgverleners vallen onder meer artsen, verpleegkundigen, fysiotherapeuten en behandelaren in de GGZ. Zij zijn onmisbaar bij de ontwikkeling van digitale zorginnovaties, omdat zij verschillende sleutelrollen spelen, en belangrijke kennis en expertise kunnen inbrengen. Bovendien zullen digitale innovaties direct impact hebben op het werk van zorgverleners. Daarom moeten ze de kans krijgen om mede vorm te geven aan deze innovaties.

Doel van het project

Het doel van deze studie is om een perspectief te bieden op hoe zorgverleners (beter) kunnen worden betrokken bij digitale zorginnovatie. Op die manier kan er beter rekening gehouden worden met een goede inbedding van digitale toepassingen in concrete zorgpraktijken en de gezondheidszorg als geheel.  

Om te analyseren welke rollen zorgverleners spelen in het ontwikkelen van digitale innovaties gebruikten we een conceptueel kader dat is gebaseerd op eerder werk van het Rathenau Instituut over inbeddingsgerichte innovatie. We analyseerden daarmee twee recent ontwikkelde en (deels) in de praktijk geïmplementeerde digitale innovaties.

Inbeddingsgerichte innovatie

Hoe kun je in het innovatieproces op een effectieve manier anticiperen op de inbedding van de technologische toepassing in de praktijk en de gezondheidszorg als geheel? Een brede blik op innovatie is een belangrijk uitgangspunt. Een digitale innovatie moet niet alleen technologisch goed werken en aangesloten worden op bestaande ICT-systemen en infrastructuren. Digitale oplossingen moeten ook onderdeel worden van de routines van zorgverleners. Protocollen zullen moeten worden aangepast. Zorginnovaties moeten ook voldoen aan regelgeving en standaarden. Er moet een werkend verdienmodel worden ontwikkeld. En gebruikers van de digitale innovatie, zorgverleners en hun patiënten, moeten de innovatie ook accepteren en verwelkomen. Technologische innovatie gaat daarom hand in hand met sociale innovatie. Om ingebed te raken in de zorgen in de maatschappij, moeten technologische innovaties onderdeel worden van:

•  technologische systemen en infrastructuren (technologische dimensie);
•  markten en productie- en waardeketens (economische dimensie);
• wet- en regelgeving, standaarden, gedragscodes en protocollen (juridische en institutionele dimensie);
• waarden, opvattingen, verwachtingen, en routines van gebruikers en het brede publiek (socio-culturele dimensie).

Om zowel de technologische als niet-technologische aspecten van digitale innovatie op een goede manier te integreren in een innovatieproces, is de inbreng van een breed scala aan kennis en expertise nodig. Bijvoorbeeld over de manier waarop zorgpraktijken zijn georganiseerd, over behandelprotocollen, vergoedingssystematiek, interfaces met IT-systemen, of over wet- en regelgeving. Een goede manier om dat te doen is het actief betrekken van mensen en organisaties die hierover kennis en expertise hebben. Zoals onderzoekers uit verschillende disciplines, (startup-)bedrijven, patiënten en hun belangenverenigingen, professionals uit de zorg en het zorgbeleid.

De rollen van zorgverleners in digitale zorginnovatie

In deze studie analyseren we twee case studies. De eerste is Feelee. Dat is een app die jongeren binnen de (forensische) jeugdzorg helpt met regulatie van emoties. De tweede is The Box. Dat is een thuismonitoringssysteem voor patiënten die zijn behandeld na een hartinfarct. 
We namen interviews af met betrokkenen en onderzochten informatie op websites van Feelee en The Box. Daarnaast analyseerden we wetenschappelijke artikelen, onder andere geschreven door ontwikkelaars en onderzoekers van de innovatie en, indien beschikbaar, beleidsdocumenten. 

De analyses van Feelee en The Box laten zien dat zorgprofessionals verschillende rollen spelen in alle fases van het innovatieproces (innovatie-idee, ontwikkel- en testfase, (eerste) toepassing in de praktijk, doorontwikkeling en opschaling). Ze zijn mede-ontwikkelaars, onderzoekers, proefpersonen en ambassadeurs.

Het vroegtijdig betrekken van zorgprofessionals zorgde in de casestudies voor vroegtijdige aandacht voor met name de socio-culturele dimensie van inbedding: willen gebruikers en patiënten of cliënten het wel, sluit het aan bij hun wensen, verwachtingen en routines? Dit resulteert in digitale innovaties die goed aansluiten bij het dagelijks werk van zorgprofessionals en de wensen en behoeften van patiënten of cliënten. Zorgverleners helpen mee met nadenken over vragen als: welke ondersteuning is noodzakelijk? Hoe worden de taken verdeeld? Wie heeft welke verantwoordelijkheid? Dit draagt ook bij aan een goede inbedding in de economische, juridische en institutionele dimensies. Voor deze en de technologische dimensie geldt dat ook andere actoren met specifieke kennis en expertise belangrijk (en wellicht belangrijker) zijn. Bijvoorbeeld experts op het gebied van IT-systemen en vergoedingssystematieken.

Conclusies

We komen tot een drietal hoofdconclusies.

• Zorgverleners kunnen in alle fasen van een innovatietraject en op verschillende manieren een waardevolle bijdrage leveren aan een goede inbedding van digitale innovaties in de zorg.
• Het zorgsysteem is complex en moeilijk toegankelijk voor externe partijen die digitale technologische innovaties willen ontwikkelen voor, en inbedden in, de zorgpraktijk. Het betrekken van zorgverleners is een goede manier om toegang te krijgen en de weg te vinden.
• Het zorgsysteem bestaat uit veel verschillende zorgpraktijken die onderling sterk kunnen verschillen waardoor een snelle opschaling van digitale zorginnovaties lastig is. Een goede inbedding in de ene zorgpraktijk biedt nog geen garanties voor een goede inbedding in een andere zorgpraktijk. Zorgverleners hebben daarom ook in de opschalingsfase een belangrijke rol te spelen.

Aanbevelingen

We formuleren een aantal aanbevelingen.

• Voor innovators: anticipeer op de inbedding van de innovatie door zorgverleners tijdig en actief te betrokken bij het innovatieproces.
• Voor zorgverleners: sta ervoor open om in een of meerdere rollen actief betrokken te zijn bij digitale innovatie in de zorg, zodat in de ontwerpkeuzes beter rekening gehouden kan worden met wat zorgverleners belangrijk en waardevol vinden.
• Voor zorginstellingen: creëer ruimte voor innovatie en voor betrokkenheid van zorgverleners bij innovatie.
• Voor politici en beleidsmakers: maak publieke steun voor digitale zorginnovatie afhankelijk van het gebruik van een inbeddingsgerichte innovatie-aanpak.
• Voor politici en beleidsmakers: zorg dat financiële arrangementen in de zorg meer ruimte bieden aan zorgverleners en zorginstellingen om betrokken te zijn bij (digitale) zorginnovatie en hun bredere toepassing en opschaling in het zorgsysteem.

Vervolgvragen

De analyse van de casestudies in dit rapport roept aan aantal vervolgvragen op.

Ten eerste, in hoeverre past het vertrekpunt om digitale technologie in te zetten als oplossing bij de complexiteit van de grote opgaven in de zorg? Ten tweede, hoe kun je ervoor zorgen dat zorgverleners niet alleen worden betrokken vanuit hun (deel)belang om de zorg voor hun eigen patiënten te verbeteren, maar ook vanuit het collectieve belang om het zorgsysteem op een meer duurzame manier te organiseren, te financieren en aan te sturen?

Als onderdeel van het huidige werkprogramma (2023-2024) van het Rathenau Instituut werken we verder aan bovenstaande vervolgvragen. We willen verder onderzoeken welke kennis, innovatie en samenwerkingsverbanden nodig zijn om het hoofd te bieden aan vergrijzing, arbeidstekorten en hoge kosten in de zorg. Op die manier komen we tot handelingsopties om de sociale en technologische innovatie in de zorg te organiseren.