Investeren in oplossingen voor maatschappelijke opgaven

Jaarlijks publiceert het Rathenau Instituut de Totale Investeringen in Wetenschap en Innovatie (TWIN). Hiermee bieden we een overzicht van de totale overheidsuitgaven aan onderzoek en ontwikkeling (R&D) in Nederland. We maakten het overzicht voor 2020- 2026 op basis van de Rijksbegroting 2022 en een vragenlijst die we naar de ministeries sturen, waarin we hen vragen aan te geven hoeveel zij aan R&D en innovatie uitgeven.

Uit ons overzicht van 2022 bleek dat de Nederlandse overheid veel meer geld dan voorgaande jaren beschikbaar stelt voor wetenschap en innovatie. De directe rijksoverheidsuitgaven voor R&D stijgen tussen 2020 en 2022 met 20% – een stijging van 1,2 miljard euro. De extra investeringen komen vooral uit het Nationaal Groeifonds, dat voor economische groei op de lange termijn moet zorgen. Het Rathenau Instituut blijft ook de extra investeringen in wetenschap en innovatie de komende jaren in de gaten houden en kijkt daarbij niet alleen naar begrotingen, maar ook naar daadwerkelijke uitgaven en waar deze terechtkomen.

Naast het Nationaal Groeifonds zorgen ook een nieuw Fonds Onderzoek en Wetenschap en de miljarden- fondsen voor klimaat en stikstof de komende jaren voor extra geld voor onderzoek en innovatie. De ervaring leert dat het nog niet zo eenvoudig is om dit soort grote extra bedragen op een goede manier te besteden. In het verleden zijn er wel lessen geleerd over de inzet van grote investeringsimpulsen, maar er is minder goed zicht op (onbedoelde) langetermijneffecten van deze impulsen.

Met het Bericht aan het parlement Mogelijke gevolgen van onderzoeksinvesteringen hielpen we parlement en beleidsmakers te anticiperen op mogelijke gevolgen van het extra geld voor onderzoek en innovatie op de lange termijn. We wezen bijvoorbeeld op het risico dat universitaire disciplines te veel afhankelijk worden van tijdelijke financiering. Of dat onderzoekers minder gaan participeren in Europese onderzoeksprogramma’s, omdat ze hun aandacht verleggen naar Nederlandse programma’s. Dat zou minder Europese financiering voor de Nederlandse wetenschap tot gevolg hebben – onbedoelde concurrentie tussen Nederlandse en Europese onderzoeksfinanciering dus.

Als wetenschappers willen bijdragen aan het oplossen van grote maatschappelijke problemen, dan zullen ze meer moeten samenwerken. Niet alleen met wetenschappers uit andere disciplines, maar vooral ook met mensen uit de praktijk. Hierover sprak onderzoeker Laurens Hessels in zijn intreerede als bijzonder hoogleraar Maatschappelijke waarde van wetenschap. Deze leerstoel is ingesteld door het Rathenau Instituut aan het Centrum voor Wetenschaps- en Technologie- studies van de Universiteit Leiden.

Voor complexe maatschappelijke opgaven, zoals de energietransitie of de klimaatopgave, zijn kennis en innovatie nodig die ontwikkeld worden over grenzen van disciplines en sectoren heen. Het Rathenau Instituut heeft de afgelopen jaren inzichten aangereikt waarmee opgavegericht onderzoeks- en innovatiebeleid kan worden ontwikkeld. Als hoogleraar gaat Laurens Hessels zich toeleggen op opgavegerichte onderzoeks- programma’s. Hij onderzoekt hoe er goede samenwerking tot stand komt tussen verschillende wetenschappers, de gebruikers van de kennis en burgers, en hoe je de maatschappelijke waarde van wetenschap kunt meten.

Onze inzichten over opgavegericht innovatiebeleid hebben we in 2022 gebruikt voor een casestudie naar de manier waarop de Vlaamse overheid innovatie voor een duurzaam voedselsysteem stimuleert. Dat deden we op verzoek van de Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Kunsten (KVAB). Onderzoekscoördinator Petra Verhoef was, samen met Johan Schot (Universiteit Utrecht), in 2021 door de KVAB benoemd als denker op het gebied van duurzame innovatie. Zij werd ondersteund door onderzoeker Vincent Baarslag (Rathenau Instituut).

Het Vlaamse voedselsysteem lijkt op het Nederlandse, en is daarom een relevante casus voor de Nederlandse context. Namens de KVAB deden de onderzoekers enkele aanbevelingen aan de Vlaamse regering. Onder meer om sociale innovatie, gedragsverandering en technologieontwikkeling hand in hand te laten gaan in het Vlaamse innovatiebeleid.

Een zorg voor de hele samenleving

Wetenschappelijke kennis moet betrouwbaar zijn. Cruciaal daarbij is de onderzoeksmethode. Soms trekken wetenschappers conclusies die verder gaan dan hun metingen en waarnemingen rechtvaardigen. Onderzoekers stellen soms suggestieve vragen, kiezen proefpersonen die toevallig in hun netwerk zitten of formuleren hun hypothese pas nadat ze hun resultaten al gevonden hebben.

Twijfelachtige manieren van onderzoek doen hebben niet alleen gevolgen voor de wetenschap zelf. Als bestuurders bijvoorbeeld belangrijke beslissingen nemen op basis van kennis die niet klopt, dan kan dat grote gevolgen hebben voor de samenleving. Ook het vertrouwen in de wetenschap kan eronder lijden.

Het gesprek over twijfelachtige onderzoekspraktijken wordt vooral onder wetenschappers zelf gevoerd. Wetenschappers doen wel onderzoek naar twijfelachtige onderzoekspraktijken, maar de resultaten van dat onderzoek bereiken niet altijd andere belanghebbenden, zoals beleidsmakers of onderzoeksfinanciers.

In het essay Twijfelachtige onderzoekspraktijken zijn een zorg voor de hele samenleving schreven wij dat het belangrijk is om ook bestuurders, beleidsmakers en belanghebbenden binnen de maatschappij bij het gesprek over twijfelachtige onderzoekspraktijken te betrekken. Met het essay informeerden we beleidsmakers bij het ministerie van OCW en onderzoeksfinanciers bij NWO. Zo betrokken we hen bij het gesprek en agendeerden we het thema bij belanghebbenden.

In het essay gaven wij een overzicht van mogelijke oplossingen om twijfelachtige onderzoekspraktijken tegen te gaan. Een van die oplossingen is preregistratie, waarbij onderzoekers vooraf hun onderzoeksopzet laten registeren. Meer publicatiemogelijkheden voor onderzoek dat niks of weinig heeft opgeleverd, kan voorkomen dat onderzoekers onterecht hun onderzoeksresultaten aanpassen. En ook herhaling van onderzoek kan wetenschappelijke kennis betrouwbaarder maken.

Dit is een artikel uit ons Jaarverslag 2022.

Meer lezen?