Nadenken over innovatie voor en door de overheid

Het Rathenau Instituut was uitgenodigd voor de OPSI conferentie ‘Innovation in Government: Steps, leaps and bounds’, omdat we veel kennis hebben over burgerparticipatie en innovatie in Nederland. De genodigde innovators, professionals, onderzoekers en bestuurders kwamen uit allerlei hoeken van de wereld, zoals Canada, de Verenigde Arabische Emiraten en Nieuw-Zeeland. Hieronder geven we een indruk van alle kennis en ervaring die werd gedeeld tijdens de keynotes en workshops over vormen van innovatie, de rol van overheden en burgerbetrokkenheid.

Verschillende vormen van innovatie

Innovatie kan verschillende doelen hebben. Soms is dat een specifieke missie (mission-oriented innovation), soms gaat het om verbeteren wat je al deed (enhancement-oriented innovation) en op andere momenten wil je inspelen op problemen of kansen die zich (gaan) voordoen (adaptive of anticipatory innovation).

Die laatste vorm van innovatie - het inspelen op problemen of kansen die zich (gaan) voordoen - is in de praktijk het lastigst. Hoe doe je dat? Breng in beeld welke kwesties opkomen en nog niet op de radar staan. Het Joint Research Center van de Europese Commissie identificeerde bijvoorbeeld al 14 globale trends, zoals groeiende consumptie, toenemende invloed van het oosten en zuiden, verandering van werk en snelle technologische verandering en hyperconnectiviteit. Deze trendanalyse wordt constant aangevuld en kunnen overheden gebruiken om te praten over mogelijke gevolgen voor beleid, of om te analyseren wie veranderingen moet gaan aanjagen.

Wat kunnen overheden doen?

Andrea Siodmok, plaatsvervangend directeur UK Cabinet Office, beschreef in haar keynote vier fasen van innovatie: opstarten, experimenteren, opschalen en het realiseren van een systeemverandering. Daarin kan de overheid verschillende rollen spelen. In volgorde van steeds zwaardere interventie onderscheidt ze de volgende rollen: facilitator, leider, klant, leverancier, subsidieverstrekker, regelgever en wetgever.

Siodmok ziet de rol van de overheid verschuiven van gebiedend naar faciliterend; innovatie ontstaat steeds vaker in decentrale netwerken waarin de publieke sector samenwerkt met de private sector, het maatschappelijk middenveld, burgers, en lokale autoriteiten.

Stappenplan voor innovatie

Siodmok grapte: ‘Een stappenplan voor innovatie is als een tandenborstel. Iedereen heeft er een, maar niemand wil die van een ander gebruiken’. Tegelijkertijd hebben overheden wel behoefte om van elkaars ervaringen te leren. De OPSI introduceerde daarom de Toolkit Navigator tijdens de conferentie. Op verschillende onderwerpen – van open overheid, tot design en technologische transformatie – zijn hier toolkits uit diverse landen te vinden met informatie over veelgebruikte methoden, aanbevelingen en belangrijke principes.

Drie manieren om mét de samenleving te innoveren

De samenleving bij innovatie betrekken, hoe doe je dat? Het Rathenau Instituut onderzocht diverse vormen van digitale burgerparticipatie en stelde zes lessen op bij online meebeslissen.

Peter MacLoad, principal of MASS LBP, presenteerde tijdens de OPSI conferentie juist diverse offline trajecten, waarin mensen fysiek bij elkaar komen om na te denken over hoe het beleid beter kan. Hij noemt dit geen politieke participatie; hij heeft het over burgers die ‘het land dienen’ door mee te denken. Hij wil dat zij op die manier erkenning krijgen en het gevoel krijgen deel uit te maken van de samenleving en invloed te hebben. Zijn ervaringen zijn positief: burgers die zes weekenden in een jaar meewerkten aan beleidsverandering op verschillende onderwerpen boeken resultaat en voelen zich gehoord. Hij oppert om zulke burgerpanels de norm te maken in beleidsprocessen.

Een andere manier om het burgerperspectief centraal te zetten bij beleidsinnovatie kwam van Arjan Widlak, directeur van de Kafka Brigade. Hij onderzocht de verbinding tussen ziekenhuis- en thuiszorg. Het probleem: mensen liggen lang in het ziekenhuis, terwijl zij beter thuis verzorgd kunnen worden. Daar is eigenlijk iedereen het over eens en toch gebeurt het niet. De onderzoekers zochten één case waarin alle pijnpunten samenkomen. Dat was Jacomijntje van 93. Ze was nog heel fit en woonde op zichzelf, maar maakte een flinke smak. Het was niet nodig haar daarvoor dagen in het ziekenhuis te houden, en toch gebeurde dat. De onderzoekers schreven haar persoonlijke verhaal op en gingen daarmee het gesprek aan met alle betrokkenen. Ze begonnen bij de verpleging. Wat vind je van wat er is gebeurd? Wat deed jij in dit verhaal en waarom? Wanneer iemand aangeeft ‘dit moest ik zo doen’, gaan ze hogerop. Uiteindelijk hebben ze zo alle betrokkenen gesproken, tot en met de zorgverzekeraars en minister. Vervolgens zetten ze iedereen bij elkaar en leidden een constructief gesprek met het verhaal van Jacomijntje als uitgangspunt: haar schoonzoon zat naast de minister. Dit onderzoek en de dialoog leidden tot aanbevelingen en acties op individueel niveau, maar ook op systeemniveau.

Tijdens de OPSI conferentie werden in de presentaties en groepsgesprekken diverse middelen aangereikt om in internationale context van elkaar te leren. Dat is belangrijk omdat in veel landen soortgelijke vragen spelen over innovatieprocessen. In de grote, internationale context maakte het verhaal over Jacomijntje van 93 de meeste indruk: één persoonlijk verhaal dat uiteindelijk een systeem kan veranderen. 

Het onderzoek van het Rathenau Instituut naar innovatie in Nederland is te volgen via de themapagina.