Waardevol gebruik van menselijke DNA-data

Ontwikkelingen
Het gebruik van DNA-data bevindt zich in een stroomversnelling. De vraag naar DNA-data neemt wereldwijd toe en de verwachtingen van het benutten van DNA-data zijn hoog. De internationale markt rondom DNA-data heeft een enorme groei ondergaan. Door vooruitgang op het gebied van analyse software en kunstmatige intelligentie kunnen DNA-data, ook grote hoeveelheden data, steeds beter doorzocht en doorgrond worden. DNA-data concentreren zich in bepaalde landen of bij grote commerciële partijen. Dit legt druk op geopolitieke verhoudingen en op rechten van burgers.

Ondertussen vervagen de grenzen tussen gereguleerde domeinen, zoals het medische domein waar een professionele zorgverlener informeert en adviseert bij het uitvoeren van genetische testen, en het domein van commercieel aanbod van genetische testen, waar men deze testen zonder supervisie van een medisch professioneel uitvoert. Ook het delen van DNA-data binnen en tussen de verschillende domeinen wordt – volgens belanghebbenden in die verschillende domeinen – steeds belangrijker.

Urgente vragen
Vanwege deze ontwikkelingen is het in het belang van burgers om antwoord te geven op een aantal belangrijke vragen: Wie is er geïnteresseerd in onze DNA-data en waarom? Hoe vindt de internationale uitwisseling van genetische informatie plaats, en wie zorgt dat dit veilig gebeurt, met respect voor onze privacy en andere publieke waarden? Is het acceptabel dat onze gevoelige DNA-data steeds vaker bij buitenlandse laboratoria worden geanalyseerd? Wie verdienen er geld aan DNA-data en hoe precies? En welke mogelijkheden zijn er voor een goede governance van de markt van DNA-data waarin verschillende spelers steeds meer maatschappelijke en economische waarde uit DNA willen halen?

Doel rapport
Het Rathenau Instituut wil met dit rapport urgente overwegingen geven voor waardevol gebruik van DNA-data van mensen. Met ‘waardevol gebruik van DNA-data’ bedoelen we: DNA-data benutten voor onderzoek of innovaties die de volksgezondheid of een ander maatschappelijk doel dienen én waarbij rekening wordt gehouden met publieke waarden.

Impact van de DNA-waardeketen op publieke waarden
De belangen van de spelers die verdienen aan DNA zijn niet altijd in lijn met de belangen van de mensen die hun DNA hebben afgestaan, de volksgezondheid of de algemene veiligheid. We laten in dit rapport zien hoe publieke waarden of mensenrechten (zoals privacy, autonomie, veiligheid en rechtvaardigheid) onder druk kunnen komen te staan in een toekomst waarin DNA-data mogelijk een steeds grotere rol gaan spelen. De honger naar data, en het beroep dat wordt gedaan op burgers om hun data te delen (datasolidariteit) dient niet alleen maatschappelijke belangen, maar vooral ook economische doelen. De markt rondom DNA-data is een miljardenbusiness die voorlopig alleen maar groeit.

Maatschappelijke kwesties, aandachtspunten en oplossingsrichtingen
In dit rapport gaan we dieper in op de technologische ontwikkelingen en de commercialisering en de internationalisering van de DNA-keten. We zetten de maatschappelijke doelen die beoogd worden met DNA-data op een rij en geven de uitdagingen en beperkingen die daarbij spelen. We analyseren de maatschappelijke en ethische kwesties rond de roep om steeds meer DNA-data, met name de impact op de eerdergenoemde publieke waarden. We geven zeven belangrijke aandachtspunten, en dringen aan op het nemen van actie waarin volgens ons onderzoek oplossingen zijn gelegen. We ronden af met drie overkoepelende adviezen.

Oplossingsrichtingen
We laten in dit rapport zien dat waardevol(ler) gebruik van DNA-data vraagt om een aantal zaken:

• Het op korte termijn bespreken in een brede dialoog van de beperkingen van het bereiken van maatschappelijke waarde met DNA-data. Daarnaast is het wenselijk dat er met alle belanghebbenden wordt toegewerkt naar een nieuw paradigma (oplossingsrichting 1);

• Beter beschermen van mensenrechten in de waardeketen van DNA via aanpassing van de wetgeving. En ook: het toepassen van ethics by design om controle op het gebruik van DNA-technologie te houden, zeker wanneer we data- en DNA-technologie combineren voor opsporing en diagnose (oplossingsrichting 2);

• Het organiseren van betrokkenheid en democratische inspraak van burgers bij de verdere ontwikkelingen rond DNA-gebruik en de verdienmodellen die daarbij horen (oplossingsrichting 3);

• Toezicht houden op de kwaliteit van de DNA-data en naleving van wet- en regelgeving door (semi-)private labs. Vanwege het feit dat veel data buiten Nederland worden gegenereerd en opgeslagen (oplossingsrichting 4);

• Het voorkomen of managen (door het geven van verantwoordelijkheden, behorend bij publieke goederen) van de onevenredige verdeling van DNA-data over diverse internationale commerciële spelers. Daarnaast: het aankaarten van de niet-transparante verdienmodellen (oplossingsrichting 5);

• Het internationaal op één lijn brengen, of minimaal verhelderen, van de wettelijke voorwaarden bij grootschalig internationaal onderzoek met DNA-data volgens de FAIR-principes (oplossingsrichting 6).

• Alert zijn op het risico op malafide gebruik. Of misschien zelfs geopolitiek misbruik van DNA-data. En het verkleinen daarvan (oplossingsrichting 7);

Overkoepelende adviezen
We geven drie overkoepelende adviezen mee aan politici en ministeries:

1. Neem in het ontwerp en de besluitvorming over nieuwe wet- en regelgeving op het gebied van DNA-data of over DNA-innovatiebeleid consequent de internationale context mee.
   
   
2. Bespreek DNA-digitalisatie als specifiek punt binnen de vaste Tweede Kamercommissie voor Digitale zaken.
    
3. Neem de Nederlandse Digitaliseringsstrategie als leidraad bij het werken aan oplossingen voor de genoemde aandachtspunten.