Bescherm onze verkiezingen tegen schimmige spelletjes op sociale media
Het is zaak dat toezichthouders, media en wetenschap samen optrekken om de rol van sociale media in verkiezingen scherp te monitoren. Alleen zo voorkomen we dat de geldigheid van verkiezingen ooit in twijfel komt.
De komende Tweede Kamerverkiezingen worden de eerste verkiezingen waarbij adverteren op sociale media bijna niet meer mogelijk is. Hoe gaan politici de komende weken hun potentiële kiezers bereiken?
Het antwoord: via de algoritmes van de platforms zelf.
Microtargeting, de techniek waarbij kiezers met gerichte persoonlijke boodschappen worden benaderd, verdwijnt namelijk vanaf aanstaande vrijdag 10 oktober uit de gereedschapskist van campagnestrategen. Dan treedt de nieuwe Europese verordening in werking, die politieke partijen verbiedt om gevoelige persoonlijke gegevens te gebruiken bij het benaderen van kiezers.
Google en Meta hebben in navolging van deze wet besloten politieke advertenties volledig te weren van hun platformen. TikTok stond ze al niet toe. In de laatste maand voor de Tweede Kamerverkiezingen van 2023 gaven politieke partijen nog gezamenlijk meer dan 2,4 miljoen euro uit aan online advertenties bij Meta en Google.
Inhoud
Omdat partijen geen advertenties meer mogen inkopen, moeten ze hopen dat teksten of filmpjes vanuit de inhoud worden opgepikt. Vooral op TikTok en Instagram is de vurige wens dat een filmpje ‘viraal’ gaat: dat het door veel gebruikers wordt gedeeld en zo een publiek bereikt dat veel groter is dan hun eigen volgerskring. Maar precies daar wringt het: de logica van de aanbevelingsalgoritmen is ondoorzichtig.
Uit onderzoek weten we bovendien dat juist emotionele, polariserende en vijandige boodschappen de meeste kans maken om gedeeld te worden. Dat roept vragen op. Want waaraan schrijf je het succes toe van een politicus die opeens viraal gaat?
Stel dat een kandidaat die het beroerd doet in de peilingen, opeens viraal gaat op sociale media: hoe gaan we die plotselinge groei dan duiden? De wens van de kiezer, of een onverklaarbare cocktail van factoren die het aanbevelingsalgoritme aan het werk hebben gezet? Een slimme ‘grassrootscampagne’ waarbij veel volgers werden opgeroepen berichten te liken of delen, of een ondermijnende campagne met nepaccounts om iets kunstmatig viraal te laten gaan?
Dat dit meer is dan een theoretisch probleem, bewezen de Roemeense presidentsverkiezingen van 2024. Het Constitutioneel Hof verklaarde daar de eerste ronde ongeldig, omdat de relatief onbekende kandidaat Calin Georgescu opvallend vaak opdook op TikTok.
Beïnvloeding
Uit onderzoek bleek dat via Telegram-groepen werd afgesproken hoe het TikTok-algoritme kon worden beïnvloed. Door massaal steunbetuigingen te posten onder populaire content, werd Georgescu’s zichtbaarheid kunstmatig opgevoerd. Roemeense veiligheidsdiensten vermoedden dat er buitenlandse actoren bij betrokken waren.
Daarnaast werden influencers betaald om zogenaamd politiek neutrale content te plaatsen, zoals filmpjes met de vraag: ‘Hoe ziet jouw ideale kandidaat eruit?’ De reacties stroomden vol met steunbetuigingen voor Georgescu, zonder dat duidelijk werd dat het om betaalde politieke communicatie ging. TikTok markeerde de filmpjes simpelweg als entertainment.
De regels proberen te omzeilen, is natuurlijk van alle tijden. Maar het werpt wel de vraag op: beschermt de nieuwe Europese wet die vrijdag ingaat onze verkiezingen wel van schimmige spelletjes op sociale media?
Tel daarbij op dat contentmoderatie op veel grote platformen ondermaats is, zoals onderzoeker Pieter van Boheemen onlangs in NRC liet zien op basis van onderzoek naar extreemrechtse inhoud op TikTok, en je hebt een potentieel gevaarlijke cocktail voor de komende verkiezingen.
De Europese ban op microtargeting biedt bescherming tegen directe beïnvloeding, maar is geen garantie voor eerlijke verkiezingen. Ambitieuze kandidaten zullen nieuwe routes vinden om hun boodschap viraal te laten gaan. Politici zelf weten ook dat polariserende en emotionele content beter scoort. De zendtijd die aanbevelingsalgoritmes aan die content geven, is moeilijk achteraf te duiden.
Verbod
En het is nog maar de vraag hoe goed platformen als Meta, TikTok en Google hun eigen verbod op politieke advertenties zullen gaan handhaven.
De Roemeense verkiezingen laten zien hoe hoog de inzet is. Negentien lokale ngo’s riepen na afloop de Europese Commissie en toezichthouders op om platforms verantwoordelijk te houden voor de integriteit van verkiezingen.
Ook in de Nederlandse Tweede Kamer klonk deze week de oproep om nog een speciale hoorzitting in het verkiezingsreces in te lassen. De wens was dat platforms aan de Kamer zouden beloven de democratie niet in gevaar te brengen met de manier waarop zij hun platformen inrichten.
Het is zaak dat ook toezichthouders, media en wetenschap samen optrekken om de rol van sociale media in verkiezingen scherp te monitoren. Alleen zo voorkomen we dat de geldigheid van verkiezingen ooit in twijfel komt.
En laten we één scenario niet uitsluiten: dat een kandidaat viraal gaat, niet door manipulatie of algoritmische voorkeursbehandeling, maar simpelweg omdat hij of zij een overtuigend verhaal heeft.
Dit opinieartikel van onderzoekers Wouter Nieuwenhuizen en Quirine van Eeden verscheen eerder in de Volkskrant.
Gerelateerde publicaties:
