calendar tag arrow download print
Doorgaan naar inhoud

Experts: te weinig aandacht voor kritische grondstoffen

nieuws
23 juli 2015
Duurzaamheid Circulaire economie
Image
Experts: te weinig aandacht voor grondstoffentekort
De aandacht voor kritische grondstoffen, nodig voor bijvoorbeeld smartphones en tablets, schiet schromelijk tekort, en dat moet rap veranderen.

Daarover bleken politici, ambtenaren en NGO’s het allemaal eens tijdens de presentatie van het rapport ‘Grondstoffenhonger duurzaam stillen’ van het Rathenau Instituut eind maart in het Haagse Perscentrum Nieuwspoort.

Weten ze, al die mensen die appen op het laatste type smartphone, ebooks lezen op hun iPad en thuis hun laptop openklappen, benieuwd naar de laatste e-mails – weten ze wel dat de grondstoffen die in hun elektronica zitten, maar op een paar plekken in de wereld te halen zijn? En weten ze dat deze economisch cruciale grondstoffen vaak ten koste van mens en milieu worden gewonnen? Waarschijnlijk niet, want je hoort er bar weinig over. Wanneer politici praten over milieubewust gebruik van grondstoffen, gaat het vrijwel altijd over het recyclen van papier, plastic en glas. Ook belangrijk.

Wanneer politici praten over milieubewust gebruik van grondstoffen, gaat het vrijwel altijd over het recyclen van papier, plastic en glas

Maar ze hebben het zelden over kritische grondstoffen; grondstoffen die cruciaal zijn voor onze economie. Fysieke schaarste aan kritische grondstoffen is niet het belangrijkste probleem, staat in het rapport ‘Grondstoffenhonger duurzaam stillen’ van het Rathenau Instituut. De technologie die problemen veroorzaakt, zou misschien ook een bijdrage kunnen leveren aan de oplossing ervan: door nieuwe voorraden aan te boren en/of oude voorraden beter te benutten. Het grootste probleem is het verkrijgen van toegang tot die grondstoffen: daaruit kunnen risico’s voor voorzieningszekerheid voortkomen. Dat die voorzieningszekerheid allerminst vanzelfsprekend is, komt door de groeiende macht van opkomende economieën – China voorop – die sleutelposities bezetten en bovendien steeds meer kritische grondstoffen voor eigen gebruik nodig hebben.

‘De enorm strategische benadering van grondstoffen is eigenlijk de enige pijler van het Chinese buitenlandse beleid,’ stelt D66-Europarlementariër Gerben-Jan Gerbrandy tijdens de presentatie van het rapport. ‘Zo heeft de Hongkong Exchange, waarachter de China Development Bank schuilgaat, de London Metal Exchange (LME) voor honderdtachtig keer de jaarwinst gekocht. Een puur strategische aankoop die de Chinezen deden om controle te krijgen op de handel in metalen: tachtig procent van de ferrometalen wordt via de LME verkocht. Fosfor, kalium en zink – grondstoffen die cruciaal zijn voor onze voedselvoorziening – zijn geconcentreerd in één of twee regio’s of in handen van een of twee niet-Europese kartels.’

Die situatie vraagt om een sterke Europese geopolitieke strategie. Maar daarvan is geen sprake, constateert hij.

De veertien (groepen van) materialen die kritisch zijn voor de Europese economie zijn vooral te vinden in landen buiten de EU. In het rapport geeft het Rathenau Instituut indium – dat vooral wordt gebruikt in platte beeldschermen – en tantaal – essentieel voor de elektronica-industrie – als voorbeeld. Substitutie (vervanging door een ander materiaal) is lastig door de specifieke eigenschappen van deze materialen. Recycling is heel beperkt omdat dit vaak nog niet rendabel is – al voorspelt Tim Steinweg (senior onderzoeker bij Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen) tijdens de presentatie dat de schaarste aan grondstoffen ‘onvermijdelijk tot een turning point leidt waarop niet-recyclen onrendabel wordt’.

Een beter systeem van gescheiden afvalinzameling is nodig

Het Rathenau Instituut pleit voor een beter systeem van gescheiden afvalinzameling. Ook zijn betere recyclingtechnologieën nodig. Maar zelfs als dat gebeurt, kan recycling de schaarste maar beperkt oplossen, omdat de vraag naar elektronica snel stijgt. Met de groeiende wereldbevolking neemt ook de consumptiebehoefte van de, eveneens groeiende, middenklasse toe. In het rapport wordt daarom voorgesteld om te onderzoeken of recycling rendabel kan worden gemaakt door de belasting van arbeid naar grondstoffen te verschuiven, met behoud van sociale zekerheid.Als grondstofgebruik duurder wordt, wordt recycling ook financieel aantrekkelijker. Eerder genoemde Tim Steinweg van de Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen vindt dit een ‘goede en interessante gedachte’. Op den duur kan deze combinatie van maatregelen zorgen voor de overgang naar een circulaire economie. Daarin leiden recycling, hergebruik, substitutie en slimme productontwerpen die met deze processen rekening houden, tot het sluiten van grondstoffenketens en een samenleving waarin alle afval weer grondstof wordt. Gerbrandy pleit in dit verband voor ‘het opschonen van regels in plaats van het maken van nieuwe’ en voor ‘het creëren van een soort Schengen-gebied voor afval, waardoor het gemakkelijker wordt afval te exporteren. Zo krijg je voldoende schaalgrootte om afval weer rendabel te maken.’

Multinationals houden vaker rekening met mensenrechten, arbeidsrechten en milieu
Om ook op de lange termijn toegang tot grondstoffen te houden, en om de eigen concurrentiepositie te verstevigen, houden multinationals steeds vaker rekening met mensenrechten, arbeidsrechten en het milieu (people, planet en profit). Ook de Nederlandse overheid denkt dat duurzaamheid een voorwaarde is voor een stabiele aanvoer van grondstoffen. ‘(…) Voorzieningszekerheid (is) voor de Nederlandse economie het primaire uitgangspunt, waarbij langetermijnduurzaamheid is opgenomen als expliciete voorwaarde om deze te kunnen blijven garanderen. Duurzaamheid in termen van people, planet and profit.’

Bron: Grondstoffennotitie (2011)

Grondstofgebruik zou moeten voldoen aan sociale en ecologische minimumeisen

Behalve voorzieningszekerheid is de winning van grondstoffen, die vaak gepaard gaat met milieuschade en schending van mensenrechten, een probleem. Juist een sociaal en ecologisch duurzaam grondstofgebruik is essentieel om de voorzieningszekerheid ook op lange termijn veilig te stellen, aldus het rapport. Anders gezegd: ecologische en sociale duurzaamheid zijn geen extra franje, maar een voorwaarde voor economische duurzaamheid. Grondstofgebruik zou daarom moeten voldoen aan sociale en ecologische minimumeisen. Dat betekent dat de Nederlandse definitie van ‘kritische grondstoffen’, waarin vooral het economische belang en risico’s voor de voorzieningszekerheid een rol spelen, moet worden verbreed.

‘Ik denk dat het Rathenau Instituut daarin gelijk heeft’, zegt Dirk-Jan Koch, Speciaal Gezant Natuurlijke Hulpbronnen (ministerie van Buitenlandse Zaken) in zijn reactie op het rapport. Koch: ‘Dit jaar laat het ministerie van Economische Zaken opnieuw onderzoek doen naar de vraag welke grondstoffen kritisch zijn voor de Nederlandse economie. In de huidige definitie heten grondstoffen kritisch als hun beschikbaarheid invloed heeft op of de bedrijfszekerheid, of het bedrijfsresultaat, of de bedrijfsreputatie. De suggestie van het Rathenau Instituut valt in de laatste categorie. Koch verwijst ook naar de inspanningen die zijn ministerie samen met onder meer Philips heeft gedaan om een conflictvrije tinketen op te zetten in Congo. ‘Van de mijn tot aan de smelter krijgt alleen tin waar geen bloed aan zit een exportcertificaat. Het systeem is nog niet waterdicht, maar het laat wel zien dat het mogelijk is om conflictvrije tin uit heel lastige gebieden te halen.’

Belangrijke eerste stap in het verduurzamen van de tinwinning

Het conflictvrije tin-initiatief is een belangrijke eerste stap in het verduurzamen van de tinwinning in Congo. Daarbij is het wel de vraag of de vrijwillige zelfcertificatie van bedrijven waar het Nederlandse kabinet een voorstander van is, voldoet om de noodzakelijke transparantie van dit soort processen te waarborgen. ’Als liberaal ben ik voor een kleine, terugtredende overheid,’ reageert VVD-parlementariër Remco Dijkstra. ‘De primaire verantwoordelijkheid ligt bij het bedrijfsleven, maar de overheid is wel nodig voor de spelregels.’ Dijkstra toetst beleid op het gebied van milieu en duurzaamheid onder meer aan de concurrentiekracht van het Nederlandse bedrijfsleven. ‘We kunnen als Nederland superhoge eisen gaan stellen, maar als de rest van de wereld dat niet doet, zijn we een soort gekke Henkie. De Afrikanen worden door de Chinezen ingepakt, en die nemen het niet zo nauw met al die sociale en ethische punten die wij hoog in het vaandel dragen. We moeten wel realistisch zijn. De Chinezen komen eraan en nemen de boel over. En wat dan?’

Gerbrandy (D66) bepleit precies het tegenovergestelde: ‘We moeten onze normen misschien zelfs verhogen, en een langdurige relatie met bronlanden aangaan. In Zuid-Amerika en Afrika zien ze inmiddels ook de nadelen van niet-duurzame kortetermijnrelaties met China.’Willem Henk Streekstra (secretaris Beleidsteam Milieu, Energie, Ruimtelijke Ordening en Infrastructuur bij VNO-NCW) benadrukt dat ‘willen we ook voor onze kleinkinderen grondstoffen hebben, een Europese langetermijnstrategie nodig is waarbij de EU zich richt op duurzame relaties met landen en ook deals met landen sluit. Dat kunnen bedrijven niet alleen.’ Hij vindt het geen goed idee om grondstoffen zwaarder te belasten en arbeid minder: ‘Juist de industrie maakt gebruik van veel grondstoffen en weinig arbeid. Zo riskeer je dat je een deel van de industrie aan het outsourcen bent buiten Europa, en dat is moeilijk te combineren met EU-beleid om de industrie juist hier te houden.’

Vraag naar kritische grondstoffen stijgt
De wereldwijde vraag naar kritische grondstoffen (grondstoffen die cruciaal zijn voor onze economie – red.) stijgt door de sterke groei van de wereldbevolking en de welvaart. Bovendien neemt de veerkracht van de aarde af doordat we niet duurzaam consumeren en produceren. Een stabiele aanvoer van grondstoffen is geen vaststaand gegeven. Steeds meer staten nemen daarom maatregelen om ook in de toekomst toegang tot grondstoffen te hebben: ze leggen voorraden aan of voeren exportrestricties in. Ook doen staten en multinationals aan ‘land grabbing’: het opkopen of leasen van enorme stukken land in ontwikkelingslanden, wat ten koste kan gaan van de lokale agrarische productie.

Bron: Grondstoffennotitie (2011)

'Overheid moet het denken over de circulaire economie stimuleren'

Streekstra (VNO-NCW) is een voorstander van vrijwillige zelfcertificatie door bedrijven. ‘Wij zitten hier aan de achterkant van de keten, we moeten helemaal naar voren kruipen om te weten hoe het zit. Dus ga dat niet verplichten. Maar wij zien wel graag dat de overheid helpt om het denken over de circulaire economie bij bedrijven te stimuleren. Niet als doel in zichzelf, maar omdat bedrijven daar zakelijk en uit milieuoogpunt voordelen van hebben. Daarbij gaat het ons niet om regulation, maar om cooperation.’

Het Rathenau Instituut stelt voor om duurzaamheid buiten Europa economisch haalbaar te maken door te experimenteren met een Sustainable Economic Zone. Terwijl China in Afrika gebruik maakt van Special Economic Zones waarin sprake is van goedkopere werkkrachten en soepelere regels, moet in een Sustainable Economic Zone duurzaamheid voorop staan. Dat betekent: geen ernstige milieuschade en geen schendingen van de mensenrechten, om zo de voorzieningszekerheid op een duurzame manier te kunnen garanderen. Daarbij kan de ervaring die is opgedaan met de conflictvrije tinketen dienen als basis voor een gezamenlijk Europees beleid.

Recent onderzoek van het ministerie van Buitenlandse Zaken en het ministerie van Economische Zaken geeft een helder overzicht van landen waarin de winning van grondstoffen gepaard gaat met ernstige milieuschade en schending van mensenrechten. Op basis van dat onderzoek zou gekeken kunnen worden in welke landen met zo’n zone geëxperimenteerd zou kunnen worden, vertellen onderzoekers André Krom en Arnoud van Waes van het Rathenau Instituut na afloop van de presentatie.

Naar een integraal grondstoffenbeleid

Krom en Van Waes hopen dat een nieuwe definitie van kritische grondstoffen zal leiden tot een integraal grondstoffenbeleid. ‘Allerlei parlementaire commissies kijken nu elk door hun eigen bril naar het duurzaamheidsaspect van grondstoffen. Een brede definitie kan al die perspectieven bij elkaar brengen. Bij de ministeries wordt daar al hard aan gewerkt, maar het parlementaire debat gaat nog altijd over het recyclen van papier, glas en plastic. Terwijl het echte probleem nou juist bij die kritische grondstoffen zit. Dat daar nou eindelijk eens aandacht voor moet komen, daar was iedereen hier het gelukkig over eens.’
 

Meer lezen

De mondiale grondstoffenhonger brengt grote uitdagingen met zich mee. In dit artikel lichten we er twee uit: Grondstoffenhonger: groeiende vraag, grote uitdagingen

Dit artikel is verschenen bij het rapport Grondstoffenhonger duurzaam stillen en staat ook in Flux, het relatiemagazine van het Rathenau Instituut. Auteur: Malou van Hintum