Jaarverslag 2020

De coronacrisis die ons dagelijks leven in 2020 danig op zijn kop zette, slaagde er niet in om de maatschappij volledig te ontwrichten. Dat kwam mede doordat een groot deel van ons leven zich naar de digitale wereld verplaatste. Een ontwikkeling die al een tijd gaande was, maakte een enorme versnelling door. De consequenties daarvan zullen waarschijnlijk pas in de komende jaren duidelijk worden, zegt directeur Melanie Peters.

Keuzes maken in een wereld die opgejaagd wordt door een virus

Op 4 maart 2020 stuurden we onze medewerkers een mail voor het ‘onwaarschijnlijke geval’ dat het coronavirus ervoor zou zorgen dat ons kantoor tijdelijk moest sluiten. Er stonden instructies in over hoe ze eventueel vanuit huis konden werken en het advies om vaak handen te wassen. Het belang van sociale afstand werd toen nog niet overal erkend en we sloten af met de nu ietwat lachwekkende suggestie: ‘Je zou kunnen overwegen om handen schudden tijdelijk achterwege te laten’. Twaalf dagen later keken zeven miljoen Nederlanders naar de televisietoespraak van premier Rutte. Kort daarna waren veel kantoren en schoolgebouwen zo goed als uitgestorven. Wekenlang werkte een flink deel van Nederland vanuit huis of kreeg les aan de keukentafel. Sommige Nederlanders hebben hun collega’s sinds maart vorig jaar alleen nog via een schermpje gezien.

De coronacrisis maakte weer eens duidelijk hoe belangrijk wetenschap en innovatie zijn. Het kabinet nam alle belangrijkste beslissingen na, en vaak ook op basis van, advies van wetenschappers in het Outbreak Management Team (OMT). De oplossing voor de pandemie kwam in zicht doordat wetenschappers, sneller dan voorzien, vaccins wisten te ontwikkelen.

Twee keer stuurden we het parlement inzichten over hoe met corona om te gaan. Beide keren waarschuwden we om niet eenzijdig op techniek te focussen. Techniek is altijd slechts een onderdeel van een bredere oplossing, of het nu een vaccin is of een app die aangeeft wanneer je in de buurt bent geweest van een besmet persoon. Het gaat er ook om hoe de maatschappij de zorg heeft georganiseerd. En uiteindelijk blijft het menselijk gedrag essentieel.

Kort nadat Pfizer als eerste geneesmiddelenproducent hoopgevende resultaten publiceerde over een mogelijk vaccin, wezen we de Tweede Kamer op het belang van een maatschappelijke routekaart om uit de crisis te komen. Daarin moest ook voldoende aandacht zijn voor communicatie en maatregelen die ervoor zorgen dat burgers de vaccins (blijven) vertrouwen. We benadrukten dat corona als mondiaal probleem alleen kan worden opgelost wanneer er ook voldoende vaccins beschikbaar zijn in armere landen.

De coronapandemie droeg eraan bij dat ontwikkelingen die we al eerder signaleerden, ineens veel belangrijker werden. Enkele weken nadat Nederlanders massaal gingen thuiswerken, publiceerden wij Werken op waarde geschat, over de groeiende rol van digitale technieken in het personeelsbeleid van organisaties. In beginsel dienen die vaak een nobel doel, maar ze kunnen ook zorgen voor privacyschendingen, discriminatie bij werving en selectie en een toenemende werkdruk. Dit rapport schreven we op verzoek van de Kamercommissie voor Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Tijdens de presentatie wezen we erop dat het belangrijk is, dat de overheid met vakbonden en werkgevers in gesprek gaat over het stellen van grenzen aan de inzet van digitale technologie in de werkrelatie.

Toen de scholen in het voorjaar dichtgingen, waren zo’n 100 docenten en ouders bereid om hun eerste ervaringen met afstandsonderwijs met ons te delen. Hun input gebruikten we voor de blogserie Leren digitaliseren. Hierin onderzochten we hoe de digitalisering in het onderwijs uitpakt voor waarden die we in onze samenleving belangrijk vinden. Digitale middelen bieden mooie mogelijkheden om het onderwijs beter af te stemmen op de behoeften van individuele leerlingen. Toch zullen ze alleen goed renderen, wanneer de docent centraal blijft staan (en uiteraard ook de leerlingen).

Ook op andere terreinen gaat de digitalisering razendsnel. We publiceerden onderzoeken naar twee zogenoemde immersieve technologieën die ons steeds verder onderdompelen in de digitale wereld. Via spraaktechnologie kunnen we met computers praten en luisteren slimme apparaten, zoals smartphones en speakers, steeds vaker met ons mee. Augmented reality voegt digitale lagen aan onze ervaring van de werkelijkheid toe. Virtual reality, waarover we in 2019 een rapport publiceerden, kan ons in een volledig kunstmatige wereld brengen, waarin alle beelden en geluiden gecreëerd worden via computers.

Om als maatschappij grip te blijven houden op het digitaliseringsproces, stelden we het Rathenau Manifest op. Daarin formuleerden we tien ontwerpeisen voor de samenleving van morgen. Zo willen we de baas blijven over ons digitale lijf, anoniem kunnen blijven en controle blijven houden over onze virtuele identiteit.

Voor de tijdelijke Tweede Kamercommissie die opgericht was om te verkennen hoe het parlement meer sturing kan geven aan de gewenste en ongewenste gevolgen van digitalisering, presenteerden we het rapport Meer grip op digitalisering. Voor tien landen brachten we in kaart welke werkvormen hun parlementen inzetten rondom digitalisering. Op basis daarvan presenteerden we verschillende mogelijkheden waarmee het Nederlandse parlement zijn grip op het digitaliseringsproces kan verstevigen. Daarbij zat ook het instellen van een vaste commissie voor digitaliseringsvraagstukken, waartoe de Tweede Kamer inmiddels heeft besloten.

In het begin van de coronacrisis wees premier Rutte er regelmatig op, dat zijn kabinet met 50% van de benodigde kennis 100% van de beslissingen moest nemen. Voor de meeste onderwerpen waarmee het Rathenau Instituut zich bezighoudt, geldt dat al jaren. Van innovatieve technologieën is per definitie moeilijk te zeggen wat ze op termijn zullen betekenen voor de samenleving. Belangrijk is dan wel dat je duidelijk voor ogen hebt, waar je als samenleving naartoe wilt. Wat zijn de waarden die je belangrijk vindt?

Om zicht te krijgen op die waarden, is het belangrijk om daar met burgers over te praten. Hoe mensen echt denken over complexe onderwerpen, wordt vaak niet duidelijk via enquêtes. Daarvoor moet je gesprekken voeren. Ondanks de beperkingen die het coronabeleid oplegde aan fysieke ontmoetingen, hebben we in 2020 gesprekken kunnen voeren met burgers over het aanpassen van embryo-DNA, vertrouwen in de wetenschap en de rol van het internet. Dit laatste was onderdeel van het project We the Internet. Naar aanleiding van het 75-jarig bestaan van de Verenigde Naties spraken verschillende groepen in meer dan 100 landen over de toekomst van het internet. In Nederland organiseerden wij die gesprekken samen met de Radboud Universiteit.

De versmelting van onze fysieke en digitale wereld die het coronavirus in 2020 flink heeft versneld, zal in 2021 zeker niet meer volledig worden teruggedraaid. Zelfs niet als we erin slagen om COVID-19 via vaccins en behandelingen onschadelijk te maken. Maar digitalisering is niet iets dat over ons heen komt, zoals een onbekend virus. Dat geldt evengoed voor andere innovaties. Hoe onze toekomst eruit ziet, bepalen we voor een groot deel zelf. Het Rathenau Instituut helpt burgers, politici, beleidsmakers en maatschappelijke organisaties om hier grip op te krijgen. Want het zal altijd belangrijk blijven om ons niet te laten opjagen en zelf keuzes te blijven maken.