Dossier coronacrisis

Dossier

29 november 2021

Foto: Twee mensen ontmoeten elkaar buiten op afstand op een bankje/Shutterstock

De coronacrisis die in het voorjaar van 2020 begon, zette ons dagelijks leven flink op zijn kop. Toch slaagde ze er niet in om de maatschappij te ontwrichten. Dat kwam mede doordat een groot deel van ons leven zich naar de digitale wereld verplaatste. Een ontwikkeling die al een tijd gaande was, maakte een enorme versnelling door. Vanzelfsprekend drukte de coronacrisis ook een flinke stempel op het werk van ons instituut. Tegelijkertijd zorgde ze ervoor dat thema's waarmee we al langer bezig waren een grotere urgentie kregen.

Al sinds de jaren tachtig onderzoekt het Rathenau Instituut de impact van wetenschap, technologie en innovatie op ons leven. De coronacrisis heeft deze onderwerpen opnieuw in het middelpunt van het maatschappelijke en politieke debat geplaatst. Niet alleen omdat ze een belangrijke rol spelen bij het bestrijden van het virus. Ook omdat de versnelde digitalisering van de samenleving zorgt voor nieuwe mogelijkheden en dreigingen.

Op deze pagina presenteren we onze publicaties die nauw verbonden zijn aan de coronacrisis. Hierbij gaat het over:

Internationale lessen van de coronacrisis
Blogserie over digitalisering in het onderwijs
Vertrouwen in de wetenschap
Kansen en risico's van digitale monitoring op de werkvloer
Berichten aan het parlement (over corona-app en vaccinatiecampagne)
Op afstand meedoen in de democratie
Digitale bedreigingen voor de democratie (van fakenews tot cyberwedloop)

Internationale lessen van de coronacrisis

Hoe hebben overheden in verschillende landen op de coronapandemie gereageerd? Hoe hebben zij gebruik gemaakt van kennis en technologie om de crisis te bestrijden? En welke urgente onderwerpen vragen de komende tijd dringend om aandacht? Het samenwerkingsverband van technologieadviseurs van parlementen in 21, voornamelijk Europese, landen (EPTA) heeft zich over deze vragen gebogen. Het resultaat is een uniek rapport met zes onderwerpen die de komende tijd dringend om aandacht vragen, zodat samenlevingen weerbaarder worden.

Online onderwijs: Leren digitaliseren

Tekening van een leerling die de sleutel van het slot op zijn computer kwijtraakt

De digitalisering van het onderwijs die jarenlang sluipenderwijs voortschreed, maakte in 2020 een reuzensprong. Gedwongen door het coronavirus volgden miljoenen leerlingen hun lessen thuis vanachter de computer.

Maar wat betekent digitalisering voor de onderwijskwaliteit? Wat is de impact op kernwaarden als autonomie, rechtvaardigheid en menselijkheid? Welke zeggenschap hebben scholen, leerlingen en ouders over de kant die het onderwijs met digitalisering op gaat? In de blogserie Leren digitaliseren zoeken we antwoorden op deze vragen.

Vertrouwen in de wetenschap

De coronacrisis maakt duidelijk hoe belangrijk wetenschap is voor de samenleving. Wetenschappers in laboratoria ontwikkelen de vaccins die mensen moeten beschermen tegen het virus. Wetenschappers in het Outbreak Management Team adviseren het kabinet over de ingrijpende maatregelen om de verspreiding van het virus tegen te gaan.

Daarbij is het belangrijk dat burgers vertrouwen hebben in de wetenschap. Als ze wetenschappers meer vertrouwen, zullen ze eerder bereid zijn om de vaccins te gebruiken die wetenschappers hebben ontwikkeld. Het draagvlak voor de maatregelen die de overheid neemt op basis van het advies van wetenschappers, zal groter zijn.

Het Rathenau Instituut doet al jarenlang onderzoek naar het vertrouwen in de wetenschap. De meeste Nederlanders vertrouwen de wetenschap meer dan andere instituties zoals de media, de rechtspraak en de politiek. Toch is er ook een groep met weinig vertrouwen in de wetenschap. Die groep is klein, maar groter dan in veel andere landen.

Om het vertrouwen in de wetenschap te behouden, is het belangrijk dat politiek en wetenschap niet te zeer vermengd raken. In Nederland nemen de democratisch gelegitimeerde politici uiteindelijk de beslissingen. Daarbij moeten ze transparant zijn over welke wetenschappelijke inzichten daarin een rol spelen en welke praktische, ethische en economische afwegingen ze maken.

De coronacrisis is niet alleen een medische crisis. De economie, de cultuur en andere maatschappelijke sectoren worden er hard door geraakt. Het is daarom belangrijk dat wetenschappers met verschillende achtergronden worden betrokken bij het aanpakken van de crisis.

Digitale monitoring op de werkvloer

Digitale technieken waren al voor corona een belangrijke rol gaan spelen in het personeelsbeleid van organisaties. Hun belang is nog verder toegenomen doordat een groot deel van de bevolking na de uitbraak van de pandemie vanuit huis ging werken.

Bedrijven zetten digitale technieken in bij het aannemen van nieuw personeel, bij hun ontwikkeling en ondersteuning. Ook worden ze gebruikt bij het aansturen en controleren van medewerkers. Door innovaties ontstaan steeds nieuwe technische mogelijkheden. Gezichtsanalyses en games worden gebruikt bij videosollicitaties, screenshots om thuiswerkers te controleren.

De meeste digitale middelen dienen in beginsel een nobel doel. Ze kunnen beslissingen ondersteunen en de kwaliteit van het werk verbeteren. Toch zijn er ook schaduwkanten. Digitale hulpmiddelen geven per definitie geen aandacht aan onmeetbare zaken die ook belangrijk zijn, zoals bijvoorbeeld contact met collega's. Daarnaast kunnen ze de privacy schaden en meer werkdruk opleveren.

Voor de Tweede Kamer maakten we het rapport Werken op waarde geschat. Hiervoor onderzochten we welke rol digitale monitoringstechnieken spelen op de werkvloer. Ook keken we naar hun invloed op de kwaliteit van het werk.

Berichten aan het parlement over de coronacrisis

Net als bij andere maatschappelijke problemen, moeten we ons bij de coronacrisis niet blindstaren op een technologische oplossing. Of het nu gaat om een contact-app of een vaccin: elke oplossing is niet meer dan een onderdeel van een totaalpakket. Het menselijke gedrag is daarbij essentieel. Dit was onze hoofdboodschap in verschillende Berichten aan het parlement.

In april 2020 schreven dat een eventuele introductie van een corona-app, die de drager een melding zou geven als hij de buurt was geweest van een besmet persoon, op een zorgvuldige manier zou moeten verlopen, met aandacht voor alle relevante aspecten.

In augustus 2020 stelden we de vraag of de app niet een te zwaar middel was gezien zijn beperkte nauwkeurigheid. Of hij ons niet te afhankelijk zou maken van bedrijven als Apple en Google. En of onze medische gegevens goed beschermd zouden zijn.

Nadat de eerste geneesmiddelenproducten begin november 2020 aangaven dat ze een vaccin hadden ontwikkeld met een hoge mate van effectiviteit, pleitten we ervoor om een maatschappelijke routekaart op te stellen voor de vaccinatiecampagne. Vaccineren zou onderdeel moeten worden van een brede exitstrategie. De overheid zou ervoor moeten zorgen dat burgers de vaccins vertrouwen. Ook voor mensen in armere landen zouden ze toegankelijk moeten zijn.

Op afstand meedoen in de democratie

Corona zorgde ervoor dat volksvertegenwoordigingen een flink deel van hun werk digitaal gingen doen. Vergaderingen van Kamercommissies en gemeenteraden die voorheen ook al vaak wel via internet te volgen waren, vinden nu soms volledig digitaal plaats.

In het rapport Initiatieven voor digitale democratie op nationaal niveau, laten wij zien hoe andere landen digitale middelen inzetten om hun burgers bij de democratie te betrekken.

Digitale dreigingen voor de democratie

Niet alleen het coronavirus drukte een stempel op onze samenleving, maar ook de berichtgeving daarover. Via de sociale media werden veel berichten verspreid die niet correct waren. Zoals over het gevaar van het virus, hoe het in de wereld was gebracht en welke bijbedoelingen overheden zouden hebben met hun vaccinatieprogramma's.

In het rapport Digitale dreigingen voor de democratie geven we een overzicht van de snelle technologische ontwikkelingen die een rol kunnen spelen bij de productie en verspreiding van desinformatie. Kunstmatige intelligentie maakt bijvoorbeeld het manipuleren van gesproken tekstberichten (voice cloning) en video’s (deepfakes) veel eenvoudiger.

Het parlement adviseerden we om de invloed van desinformatie in Nederland beter te monitoren, socialemediabedrijven strenger te reguleren, maar tegelijkertijd censuur te voorkomen. Ook wezen we erop dat het versterken van technologisch burgerschap ervoor kan zorgen dat Nederlanders beter met nepnieuws kunnen omgaan.

Nu de digitale wereld door de coronacrisis een grotere rol is gaan spelen in ons leven, wordt het nog belangrijker om de veiligheid daarvan goed te beschermen. Veel aandacht in de media krijgt het niet, maar staten (ook Nederland) zijn al jaren betrokken bij een digitale wapenwedloop. Cyberwapens zijn een belangrijk onderdeel van hun geopolitieke gereedschapskist waarmee ze systemen van andere landen kunnen platleggen of ontregelen. Ook kunnen deze wapens in handen vallen van cybercriminelen. Meer diplomatieke inspanningen zijn nodig om het internationale cyberconflict te de-escaleren. In de blogserie Bits for peace zochten we naar mogelijkheden daarvoor.

Desinformatie:

Blogserie Bits for Peace: