Omgang met energiedata vraagt om een nationaal plan

Digitalisering is cruciaal voor de energietransitie. De energiewet bepaalt dat energie betrouwbaar, betaalbaar, veilig en schoon moet zijn. De transitie naar schoon betekent dat er veel duurzame energiebronnen zullen zijn, zoals zon, wind en batterijen. Omdat deze veelal decentraal worden opgewekt en variabel zijn, wordt het steeds lastiger om vraag en aanbod van energie te balanceren. Kunstmatige intelligentie en data over vraag en aanbod zijn noodzakelijk om zo’n duurzaam elektriciteitssysteem te laten werken.

Ons energiesysteem zal steeds meer datagedreven zijn en dus een ict-platform worden. Hebben we de kennis en kunde wel om de controle in publieke handen te houden? Of betekent dit dat grote platformbedrijven de energiemarkt kunnen betreden en die markt door hun datamacht kunnen gaan domineren?

Nu produceren in Nederland grote kolen- en gascentrales en een kerncentrale bijna alle elektriciteit. Onze landelijke netbeheerder, TenneT, houdt dit systeem in balans door op basis van de stroomvraag centrales op- of af te regelen. Met de grootschalige inpassing van decentrale, variabele energiebronnen als zon en wind is ook actief management van lokale distributienetten door regionale netbeheerders nodig.

Hierbij zijn data, sensoren en kunstmatige intelligentie cruciaal. Digitale technologieën maken het mogelijk om real time vraag en aanbod bij elkaar te brengen, maar ze kunnen ook door prijsprikkels bij weinig aanbod de vraag afremmen. De energietransitie vergt dus een dubbele transitie: van fossiel naar duurzaam en van dataluw naar datagedreven met behulp van digitalisering en automatisering.

Om in 2030 zeventig procent van alle stroom duurzaam te kunnen opwekken, moeten we nu de goede keuzes maken. Dit betekent dat we tijdig moeten investeren in slimme netten. Om ook in de toekomst in staat te zijn het stroomnet te beheren, hebben netbeheerders veel kennis over digitale technologie en databeheer nodig. Die hebben ze op dit moment nog veel te weinig.

Daarom is de grootste angst van netbeheerders dat het beheer van ons stroomnet in handen zal komen van grote hightechbedrijven, die zowel over digitale kennis als mondiale ict-platformen beschikken. Neem Google, dat al datacentra en windmolenparken heeft en slimme thermostaten verkoopt die in veel huishoudens het energieverbruik sturen.

Dit scenario is zeer kwetsbaar voor economische machtsconcentratie en zet de nationale democratische controle over ons stroomnet op het spel. In dat geval is het zeer de vraag of de randvoorwaarden van veilig, betrouwbaar, betaalbaar en schoon wel waargemaakt kunnen worden.

Een digitaal energiesysteem is kwetsbaar voor foute of onbegrijpelijke algoritmes en cyberaanvallen. De Amerikanen, Russen en Chinezen hebben al kwaadaardige software in elkaars energienetten gelegd. Ons stroomnet beschermen tegen cyberaanvallen is dus een kritieke nationale veiligheidskwestie.

Digitalisering van de energievoorziening, onder meer via slimme thermostaten, biedt mogelijkheden om het gedrag van mensen te monitoren en te beïnvloeden. Als we nu foute keuzes maken, creëert zo’n toekomstig sterk geautomatiseerd systeem een oneerlijke energiemarkt. Naïeve keuzes kunnen ook leiden tot verlies aan privacy en autonomie. De waarden die we in de algoritmes van het internet of energy stoppen, en het toezicht daarop, bepalen uiteindelijk het energiesysteem van de toekomst. Ze bepalen bijvoorbeeld of het straks voor iemand in de bijstand nog betaalbaar is om tussen vijf en acht voor het gezin te koken.

Een centrale politieke vraag is welke organisatie(s) de rol van (energie)databeheerder toegewezen krijgt. Is het een rol voor de landelijke netbeheerder of de gezamenlijke netbeheerders of een andere partij? Databeheer hangt nauw samen met zeggenschap en de eerlijke verdeling van lusten en lasten. Zien we dit als een publieke of een commerciële taak? Voor de burger lijkt het misschien een technische kwestie. De transitie lijkt nog ver weg. Maar de keuzes worden nu gemaakt.

De allesoverstijgende vraag is of de Nederlandse burgers überhaupt nog zeggenschap behouden over het toekomstige internet of energy. Het is aan de politiek om ervoor te zorgen dat de democratie onze energietoekomst bepaalt, en niet oncontroleerbare techbedrijven. Werk daarom naar een toekomstgericht, robuust en eerlijk nationaal plan toe voor de omgang met energiedata.