calendar tag arrow download print
Doorgaan naar inhoud

Klimaatgericht onderzoek en innovatie

factsheet
16 augustus 2019
Klimaat onderzoek Innovatie R&D
Image
Klimaatgericht onderzoek en innovatie
Om de doelstellingen uit het Klimaatakkoord van Parijs te behalen, waaraan Nederland zich heeft verplicht, is veel onderzoek en innovatie nodig. Hoeveel klimaatgericht onderzoek en innovatie vindt er plaats in Nederland? Wij brachten dit voor het eerst in kaart door te kijken naar publieke financiering uit binnen- en buitenland voor verschillende typen onderzoek- en innovatieprogramma's. In deze factsheet geven we een overzicht van de huidige stand van publiek gefinancierd klimaatgericht onderzoek en innovatie in Nederland. We laten zien dat het aantal Nederlandse publicaties en patenten omtrent klimaatgericht onderzoek internationaal gemiddeld is. Op het gebied van duurzame innovatie is Nederland gezakt van eco-innovatieleider tot onder het EU-gemiddelde. De manier waarop we deze financiering in kaart hebben gebracht biedt aanknopingspunten voor het kwantificeren van missiegedreven onderzoek.

In het kort

  • In 2017 is er in Nederland ruim € 820 miljoen uitgegeven aan publieke financiering voor klimaatgericht onderzoek en innovatie. De Rijksoverheid is met € 676 miljoen de grootste financier.
  • Bedrijven zijn de grootste uitvoerders van publiek gefinancierd klimaatgericht onderzoek en innovatie, op afstand gevolgd door de universiteiten en hogescholen, en de publieke onderzoek- en kennisinstellingen.
  • De opbrengsten van klimaatgericht onderzoek en innovatie in Nederland nemen de laatste jaren minder snel toe dan in andere Europese landen.


Klimaatakkoord

In 2015 heeft Nederland, samen met 191 andere landen, ingestemd met het nieuwe VN-Klimaatakkoord tijdens de VN-Klimaattop in Parijs. Het doel is om de opwarming van de aarde te beperken tot ruim onder de 2 graden Celsius. Om hieraan te voldoen, heeft het Nederlandse kabinet in 2019 het Klimaatakkoord gepresenteerd waarin afspraken staan over het te behalen doel van 95% CO2-reductie in 2050. 

Klimaatverandering en de doelstellingen uit het Klimaatakkoord hebben op allerlei vlakken gevolgen voor onze samenleving, van energiegebruik tot gezondheid. Dit betekent dat op veel verschillende gebieden samenhangend wetenschappelijk onderzoek en innovatie nodig is. In deze factsheet zijn klimaatgericht onderzoek en innovatie daarom breed gedefinieerd. Het omvat onderzoek en innovatie voor een duurzame circulaire economie, vitale steden en het beschermen van ecosystemen. Daarnaast ook omtrent het omgaan met klimaatverandering en extreem weer, een gezonde omgeving, maatschappelijke transformatie en technische innovatie om klimaatverandering te beperken, en de koppeling van klimaat met water- en voedselveiligheid, werkgelegenheid en migratie.


Missiegedreven onderzoek- en innovatieprogramma’s voor klimaat

Al in 2004 (zie onderstaand figuur) is het programma ‘Klimaat voor Ruimte’ in Nederland gestart om klimaatgericht onderzoek en innovatie op de publieke agenda te zetten. In 2007 startte het tweede missiegedreven programma ‘Kennis voor Klimaat’. Dit programma zette het klimaatgericht onderzoek en innovatie in Nederland nog sterker op de publieke agenda en vormde een opstap voor het Nederlandse succes in Europese beursaanvragen op het gebied van klimaatgericht onderzoek en innovatie (bron: Eindrapport Kennis voor Klimaat). Meer informatie over deze programma's is te vinden in onze andere rapporten onder Gerelateerde publicaties (rechtsboven). 

In 2015 is het Nationaal Kennis- en innovatieprogramma Water en Klimaat (NKWK) gestart en in 2016 de Nationale Adaptatiestrategie. Aan deze programma’s was in 2017 echter (nog) geen directe onderzoek- en innovatiefinanciering verbonden. De financiering van het klimaatgericht onderzoek en innovatie in Nederland komt sindsdien voornamelijk vanuit de algemene rijksfinanciering voor onderzoek en ontwikkeling, en uit projectfinanciering van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) en de Europese kaderprogramma’s. Bij het klimaatakkoord is een Integrale Kennis en Innovatie Agenda opgesteld met daarin dertien Meerjarige Missiegedreven Innovatie Programma’s (MMIP’s) welke zullen moeten bijdragen aan het behalen van de klimaatdoelen. Hoe deze MMIP’s gefinancierd gaan worden is nog niet bekend.


                       Overzicht van klimaatprogramma's in Nederland

Klimaatonderzoek en innovatie programma's

Stand van zaken 2017

In Nederland is er in 2017 ruim € 820 miljoen uitgegeven aan publieke financiering van klimaatgericht onderzoek en innovatie. In onderstaande tabel is te zien dat het merendeel van deze financiering van het Rijk komt en de rest vanuit Europese programma’s.

De grootste uitvoerders van dit publiek gefinancierde onderzoek zijn de bedrijven met € 310,2 miljoen, gevolgd door de hoger onderwijssector met € 245,1 miljoen en de publieke onderzoek- en kennisinstellingen met € 180,1 miljoen.
 

      Publieke financiering voor klimaatgericht onderzoek 
      en innovatie, naar bron en uitvoerder (€ mln)

Bedrijven HO Publieke kennisorganisaties Onbekend Totaal
Rijk 257,1 135,0 128,9 74,0 595,0
via NWO 73,8 7,3 81,1
EU 6,2 6,2
via H2020 53,1 36,3 43,9 7,2 140,6
Totaal 310,2 245,1 180,1 87,4 822,8

Nederlandse publieke financiering van klimaatgericht onderzoek en innovatie

Het Rijk heeft in 2017 € 676,1 miljoen geïnvesteerd in klimaatgerichte onderzoek- en innovatieactiviteiten. Zoals te zien in onderstaande figuur is dit 10,2% van de totale Nederlandse publieke financiering van onderzoek en innovatie, en 0,09% van het bbp. Het omvat zowel directe investeringen als fiscale regelingen ter bevordering van investeringen in milieuvriendelijke technieken.

TWIN Klimaat
Bron: TWIN 2017-2023, PPS-database RVO en NWO, bewerking Rathenau Instituut.
Notities: Het betreft de realisatiecijfers over 2017. MIA/VAMIL omvat de fiscale regelingen Milieu-investeringsaftrek en Willekeurige afschrijving Milieu-investeringen.

Onderzoek

De directe investeringen in R&D bedragen € 395,8 miljoen. Dit is 58,5% van de totale Rijksfinanciering voor klimaatgerichte onderzoek- en innovatieactiviteiten (zie bijlage: Overzicht rijkssteun klimaatonderzoek voor meer detail). De ministeries van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) en Economische Zaken en Klimaat (EZK) en NWO zijn de grootste publieke financiers van klimaatgericht onderzoek.

Het merendeel van deze investeringen, €134,9 miljoen, komt van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW). Dit is financiering vanuit de eerste geldstroom die door de leerstoelgroepen aan universiteiten en de lectoraten aan hogescholen wordt ingezet voor het uitvoeren van klimaatgericht onderzoek. €65,9 miljoen wordt rechtstreeks geïnvesteerd in uitgevoerd onderzoek. De overige €69 miljoen wordt gebruikt om ontvangen klimaatgerichte projectfinanciering vanuit NWO en Horizon 2020 (H2020) aan te vullen. (Voor berekening zie: bijlage methodiek klimaatonderzoek, p.5)

Het ministerie van EZK financiert bijna een kwart van de directe R&D investeringen voor klimaat (€ 90,1 miljoen). Deze investeringen zijn grotendeels gericht op de energietransitie (zie bijlage voor een overzicht van alle investeringen). Daarnaast investeert het ministerie van EZK € 19,3 miljoen in publiek-private samenwerking op het gebied van klimaat middels de PPS-toeslag, waarmee samenwerking tussen kennisinstellingen en het bedrijfsleven wordt gestimuleerd. In de Monitor publiek gefinancierd energieonderzoek  en de RVO Terugblik energie 2012-2017 rapporteert het Ministerie van EZK ook over deze investeringen.

NWO, tot slot, financierde in 2017 met € 81,1 miljoen 318 onderzoeksprojecten gericht op het klimaat. Dit is 19% van de totale NWO-projectfinanciering in 2017, zoals te zien in onderstaande figuur.

Slechts een klein deel van dit door NWO gefinancierde klimaatgerichte onderzoek is zogenoemd nieuwsgierigheidgedreven onderzoek, gefinancierd vanuit het NWO-Talentprogramma (voorheen Vernieuwingsimpuls). Het gaat om veertien projecten in 2017, wat neerkomt op 4% van alle projecten gefinancierd vanuit dit programma. Sinds 2007, het startjaar van het tweede missiegedreven programma ‘Kennis voor Klimaat’, is dit percentage min of meer stabiel.

41% van de overheidssteun voor klimaatgericht onderzoek en innovatie is gericht op innovatie. De helft daarvan, € 139,3 miljoen, bestaat uit directe investeringen in innovatie. Het merendeel van deze investeringen komt van het ministerie van EZK en is grotendeels gericht op de energietransitie. De andere helft, €141 miljoen, bestaat uit fiscale regelingen gericht op milieu-investeringen, de zogenaamde Milieu-Investeringsaftrek (MIA) en Willekeurige afschrijving milieu-investeringen (Vamil) regelingen.
 

Europese publieke financiering van klimaatgericht onderzoek en innovatie

Door de Europese Unie is in 2017 € 146,8 miljoen besteed aan klimaatgerichte onderzoek- en innovatieactiviteiten in Nederland. Het merendeel hiervan is afkomstig uit het Europese kaderprogramma Horizon 2020. Het meeste klimaatgerichte onderzoek vanuit de EU wordt gefinancierd binnen de pijler maatschappelijke uitdagingen van H2020. Deze pijler financiert onderzoek op basis van zeven maatschappelijke uitdagingen, waarvan er vier klimaatgericht zijn (zie bijlage methodiek voor verdere toelichting). 33% van de financiering die Nederlandse onderzoekers verkregen via deze thematische H2020 programma's gericht op klimaatgericht onderzoek en innovatie. Dit is een flinke toename ten opzichte van het vorige kaderprogramma, waarin er minder aandacht was voor klimaatgericht onderzoek en innovatie. Hiermee staat Nederland in de top tien landen die binnen deze thematische programma’s de sterkste focus op klimaatgericht onderzoek hebben.

Opvallend is dat het merendeel van het Nederlandse klimaatgerichte onderzoek en innovatie gefinancierd uit de thematische programma's van H2020 wordt uitgevoerd door onderzoekers verbonden aan bedrijven (41%) of publieke onderzoek- en kennisinstellingen (28%). Slechts 20% wordt uitgevoerd door onderzoekers verbonden aan een universiteit of hogeschool. Dit verschilt sterk met de totale thematische projectfinanciering vanuit H2020, waarvan 37% wordt uitgevoerd door onderzoekers verbonden aan een universiteit of hogeschool.

Naast de missiegedreven thematische financiering wordt er vanuit de Europese kaderprogramma’s ook nieuwsgierigheidgedreven onderzoek gefinancierd via het ERC-excellentieprogramma van de European Research Council. In het huidige kaderprogramma is het aandeel klimaatgerichte financiering 9%. Op jaarbasis is dit voor Nederland € 10,4 miljoen. Vanuit het vorige kaderprogramma was nog 11% van dit onderzoek gericht op klimaat; dit kwam ook neer op € 10,4 miljoen op jaarbasis.

De overige € 6,2 miljoen is afkomstig uit het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO) voor kennis- en innovatieprojecten op het gebied van koolstofarme economie.
 

Opbrengsten van klimaatgericht onderzoek en innovatie

Om de aandacht voor klimaatgericht onderzoek en innovatie in Nederland vast te stellen, kunnen we naast investeringen ook kijken naar de output. Dat doen we in de rest van deze factsheet door te kijken naar publicaties en patenten.

Publicaties

Onderstaande figuur laat zien dat het aandeel van wetenschappelijke publicaties waarbij een Nederlandse auteur betrokken is, dat gericht is op het klimaat, is gegroeid van 2,6% in 2007 tot 4,8% in 2017. Internationaal bekeken, scoort Nederland in 2017 boven het Europese gemiddelde wat betreft klimaatgerichte publicaties, maar de groei is de afgelopen jaren minder sterk dan in andere landen (bron: Eco-innovatie index 2017).

Patenten

Patenten geven een indicatie van de mate waarin investeringen in onderzoek leiden tot innovaties. In 2015 was 8% van de ingediende Nederlandse patentaanvragen klimaatgericht, een daling ten opzichte van 2010 toen dit nog 11% was. Internationaal bekeken scoort Nederland in 2015 bijna gelijk aan het wereldgemiddelde, maar lager dan het merendeel van de landen waarmee Nederland vaak wordt vergeleken.

Klimaat patenten
Bron: Organisation for Economic Cooperation and Development (OECD), Green Growth Indicators 
Notities: Aandeel ingediende patentaanvragen op het gebied van milieugerelateerde technologieën, waaronder milieumanagement, afval-adaptatie en klimaatveranderingsmitigatie technologieën, van alle ingediende patentaanvragen. Een score hoger dan 1 geeft aan dat een land een relatief voordeel heeft ten opzichte van andere landen in klimaatgerichte patentaanvragen, een score lager dan 1 geeft een relatief nadeel hierin aan. 


Samenvattende Eco-Innovatie index

De EU presenteert sinds 2010 een Eco-innovatie index. Deze geeft een indicatie van de prestaties van landen aan de hand van zestien indicatoren gericht op verbetering van milieu en duurzaamheid, waarvan het merendeel relevant is voor het klimaat. In de eerste meting was Nederland nog een eco-innovatieleider, maar sindsdien is Nederland elk jaar gedaald op deze index. In 2017 scoort Nederland op vier van de vijf thema's beneden het EU-gemiddelde. Dit komt deels door het ontbreken van data voor twee indicatoren, maar vooral ook doordat andere EU-landen op de meeste indicatoren meer vooruitgang boeken dan Nederland. 

De daling van Nederland op de Eco-innovatie index is ook in lijn met de beoordeling van Nederland ten aanzien van de 'Sustainable Development Goal 13 - Climate Action'. Hierop is Nederland achteruitgegaan, voornamelijk wegens hoge CO2-emissies.

Eco Innovatie Index
Bron: Europese Commissie, Eco-Innovation Scoreboard and Index

Notities: De Eco-innovation index bestaat uit zestien indicatoren op vijf thema's gerelateerd aan milieu en duurzaamheid. Het gaat bijvoorbeeld om overheidsinvesteringen in R&D gericht op energie en milieu, aantal onderzoekers en groene investeringen; bedrijfsinnovaties met milieuvoordelen; patenten, wetenschappelijke publicaties en media-aandacht gericht op eco-innovatie; efficiënt gebruik van energie, water en materialen, verminderen CO-2 uitstoot; en de export, omzet en werkgelegenheid in eco-industrie en circulaire economie. De lage score van Nederland in 2017 op een van de onderdelen wordt deels veroorzaakt door het ontbreken van data voor twee indicatoren over milieu-innovaties door bedrijven.

Tot slot

In 2017 is er in Nederland ruim € 820 miljoen uitgegeven aan publieke financiering voor klimaatgericht onderzoek en innovatie. De financiering komt terecht bij bedrijven, gevolgd door de hoger onderwijssector en de publieke onderzoek- en kennisinstellingen. We merken op dat sinds de afronding van het missiegedreven programma Kennis voor Klimaat in 2014, de klimaatgerichte projectfinanciering vanuit Europa sterk is gestegen. Op basis van de gegevens in deze factsheet blijven we in de toekomst de ontwikkeling van de Nederlandse publieke financiering voor klimaatgericht onderzoek en innovatieactiviteiten monitoren. Onze bevindingen laten zien dat klimaatgericht onderzoek momenteel zowel absoluut als relatief een groter aandeel heeft binnen het thematisch onderzoek dan binnen het nieuwsgierigheidsgedreven (excellentie-) onderzoek. Hoewel de publicatie-output van Nederlandse onderzoekers op het gebied van klimaat gestaag is toegenomen, nemen de opbrengsten van klimaatgericht onderzoek en innovatie in Nederland de laatste jaren minder snel toe dan in andere Europese landen. Bij het vormgeven van missiegedreven klimaatgericht onderzoek is dit een belangrijk aandachtspunt.
 

Bronnen

DANS, NARCIS 2017, National Academic Research and Collaborations Information System

Eindrapport Kennis voor Klimaat, 2008-2014, Verantwoording & resultaten

Europese Commissie, European Eco-innovation index

Europese Unie, CORDIS database

NWO

Rathenau Instituut, TWIN database 2017-2023

Rijksoverheid.nl: Klimaatbeleid

RVO, PPS-database

RVO.NL, Topsector Energie Terugblik in cijfers 2012-2017

Sustainable Development Report Dashboard

Web of Science, Clarivate Analytics

Foto: Duurzame bushalte in Utrecht. Het dakje is bedekt met Sedum. - Olaf Kraak - Hollandse Hoogte