Open access van wetenschappelijke publicaties

Oude systeem: lezer betaalt, copyright bij uitgever

In het tot nu toe heersende publicatiemodel beheren uitgevers de tijdschriften waarin wetenschappers hun artikelen publiceren. Elk tijdschrift onderwerpt ingezonden artikelen aan een interne screening en aan een peerreview-proces, waarin collega-wetenschappers de kwaliteit beoordelen. Wanneer het artikel wordt gepubliceerd, wordt het copyright ervan vaak eigendom van de uitgever. Iedereen die het artikel wil inzien, moet daarvoor los betalen of een abonnement hebben.

Open access: lezen is gratis

Het huidige publicatiemodel staat ter discussie: er zijn voor lezers en onderzoeksinstellingen hoge kosten aan verbonden. Velen zijn van mening dat onderzoek gefinancierd met publieke middelen, publiek beschikbaar zou moeten zijn. Daarom wordt internationaal gewerkt aan een omslag naar open access publiceren.

Open access houdt in dat wetenschappelijke publicaties voor de lezer gratis beschikbaar zijn, bijvoorbeeld om te lezen, te downloaden, te verspreiden of te bewerken – zolang de originele auteur erkend wordt (BOAI, 2002).

Er zijn verschillende vormen van open access, die verschillen in de versie van het artikel dat open access beschikbaar is, de plek waar het artikel beschikbaar is en/of de voorwaarden waaronder het beschikbaar is. Deze verschillende vormen worden aangeduid met een kleur: goud, groen en brons.

In deze factsheet onderscheiden we de volgende drie 'routes' van open access:

Ambitie: 100% open access in 2020, copyright bij auteur

Nederland heeft de ambitie om wetenschappelijke publicaties voortkomend uit publiek gefinancierd onderzoek 100% open access te publiceren per 2020 (Dekker, 2013; Ministerie van OCW, 2017). Het liefst via de gouden route. NWO en de Nederlandse universiteiten delen deze ambitie. De VSNU onderhandelt met de uitgevers, zoals Springer en Elsevier, om open access publiceren mogelijk te maken als onderdeel van de overeenkomsten die de universiteiten met deze uitgevers sluiten.

NWO ondertekende in 2018 samen met de Europese Onderzoeksraad ERC en tien andere Europese onderzoeksfinanciers daarom Plan S (Science Europe, 2018). Inmiddels zijn daar twaalf nieuwe organisaties bijgekomen, waaronder onderzoeksfinanciers en internationale organisaties zoals de WHO (Wereld Gezondheidsorganisatie).

Plan S houdt in dat publicaties voortkomend uit alle toegekende beurzen uit calls die na 1 januari 2021 worden gepubliceerd (waaronder Horizon Europe) open access gepubliceerd moeten worden (Science Europe, 2019: NWO, 2019). De publicatie moet direct openbaar zijn, er mag geen embargotermijn op zitten. Ook moet het auteursrecht blijven berusten bij de auteurs van het artikel. Dit mag niet worden overgedragen aan de uitgever.

Plan S streeft naar open access via de gouden of groene route. Open access publiceren in een 'gesloten' tijdschrift (hybride route) mag alleen wanneer er afspraken met de betreffende uitgever zijn om op termijn over te schakelen naar open access - of tegelijkertijd de groene route benut wordt.

Subsidieverlener NWO gaat nog een stap verder dan Plan S. De organisatie verplicht open access niet alleen voor wetenschappelijke artikelen, maar ook voor boeken die gericht zijn op een academisch publiek (NWO, 2020).

Open access in Nederland

Onderstaand figuur laat zien welk aandeel van de wetenschappelijke artikelen met ten minste één Nederlandse auteur uit de jaren 2010-2019 najaar 2020 open access beschikbaar is.

Open access stijgt nog elk jaar

Het aandeel publicaties dat open access beschikbaar is, neemt elk jaar toe: van 35% van de publicaties uit 2010 naar 61% van de publicaties uit 2019. Recente metingen van open access door DANS (54% open access in 2019) en de VSNU (alleen universiteiten, 62% in 2019) laten een vergelijkbaar beeld zien. Deze metingen nemen bronzen open access niet mee.

56% van de wetenschappelijke publicaties uit 2019 is beschikbaar via de gouden of groene route. Deze publicaties blijven dus ook op de langere termijn beschikbaar.

De komende jaren zal het aandeel open-accesspublicaties voor de laatste paar jaar nog groeien om twee redenen. Ten eerste komen sommige artikelen pas open access beschikbaar na een embargoperiode van de uitgever. Ten tweede worden niet alle artikelen die open access beschikbaar zijn meteen correct als zodanig geregistreerd in de databases (in dit geval Web of Science). Ook voor eerdere jaren kan het aandeel in Web of Science nog schommelen, omdat onderzoekers oude artikelen alsnog opnemen in een groene database, of omdat artikelen beter kunnen worden geïdentificeerd als open access. Er kan ook sprake zijn van een lichte daling, omdat veel bronzen artikelen weer achter een betaalmuur verdwijnen.

Een andere manier om open access te meten, is het inzichtelijk maken welk aandeel van de publicaties binnen een jaar na publicatie open access beschikbaar is. Uit de vorige alinea kunnen we opmaken dat dit waarschijnlijk nog sneller gestegen is, dan de stijging die we in de eerste figuur zien. In de bijlage laten we deze analyse zien voor de periode 2016-2019. Ook vergelijken we hier de meting met Web of Science met de metingen van DANS en de VSNU.

Goud groeit snelst, groen heeft meest, brons boet in

Van de open-accesspublicaties uit 2019 is 73% beschikbaar via de gouden route en 80% via de groene route. 5% van de open-accesspublicaties is alléén via de bronzen route beschikbaar. Een deel van de artikelen is via meerdere ‘routes’ beschikbaar. De categorie ‘Groen & Goud’ duidt op artikelen die zowel via een tijdschrift (goud) als via een database (groen) voor de lezer gratis beschikbaar zijn. De auteurs of de instelling waar zij werken, heeft er dan voor gekozen de publicatie ook in een database te plaatsen. Als we kijken naar de ontwikkeling van de verschillende routes, valt het volgende op:

De gouden route is het snelst gegroeid. Het aandeel van open-accesspublicaties dat (onder andere) via de gouden route wordt gepubliceerd, is toegenomen van 35% van de publicaties uit 2010 tot 73% van de publicaties uit 2019. 46% van deze gouden open-accesspublicaties staat in een open-accesstijdschrift. Gouden open-accesspublicaties beslaan 45% van het totaal aantal Nederlandse publicaties uit dat jaar.  

De meeste open-accesspublicaties worden volgens de groene route gepubliceerd. 80% van alle open-accesspublicaties uit 2019 is (onder andere) beschikbaar via een database (27% alléén via de groene route, 53% via de groene én gouden route). Dit is 49% van het totaal aantal Nederlandse publicaties in dat jaar. Dit laat zien dat veel auteurs en instellingen gebruikmaken van de mogelijkheid om een artikel dat door de uitgever open access is gepubliceerd ook in een database op te nemen.

Het belang van de bronzen route neemt af: naarmate het aantal publicaties dat beschikbaar is via de gouden route toeneemt, neemt het aandeel publicaties dat alleen via de bronzen route beschikbaar is af. Om een voorbeeld te geven: van alle open-accesspublicaties uit 2002 was 46% alléén via de bronzen route beschikbaar, van de openaccess-publicaties uit 2014 is dat 21% en van die uit 2019 is nog slechts 8% alléén brons. Overigens kan het lage percentage uit 2019 nog wel iets stijgen.

Nederland loopt internationaal voorop

De volgende figuur laat zien dat Nederland vooroploopt in Europa en ook meer open access heeft dan bijvoorbeeld de Verenigde Staten. Met 61% open access ligt het aandeel in Nederland ruim boven het gemiddelde van de EU-27 (44%). Ook in de ons omringende landen ligt het aandeel lager.

De top-5 voor 2019:

1. 61% Nederland
2. 59% Finland
3. 57% Verenigd Koninkrijk
4. 56% Zweden
5. 54% Oostenrijk

Ook andere analyses bevestigen dat Nederland internationaal voorop loopt op het gebied van open access. De European Open Science Monitor toont het aandeel open-accesspublicaties uit de periode 2009-2018. Voor Nederland is dat in deze monitor 50%: iets lager dan het Verenigd Koninkrijk en Zwitserland (52%). Ook in de analyse van Van Leeuwen et al. (2017) van het CWTS is Nederland met 37% koploper van de referentielanden. Nederland wordt gevolgd door het Verenigd Koninkrijk, België, Ierland en Zweden met elk 34% open access.

Nederland ook eerste bij gouden route

Zoals we in de inleiding zagen, zet de Nederlandse overheid in op open access via de gouden route. Dit zien we terug wanneer we de omvang van de gouden route (inclusief hybride) internationaal vergelijken. Ook hier loopt Nederland voorop, zoals onderstaand figuur laat zien. 45% van de wetenschappelijke publicaties met ten minste één Nederlandse auteur uit 2019 is via de gouden route beschikbaar. Voor de EU-27 is dit 31%. In de ons omringende landen is respectievelijk 33% (VK), 30% (Duitsland), 29% (België) en 25% (Frankrijk) van de wetenschappelijke publicaties open access beschikbaar.

Ter overweging: kosten en kwaliteit

Om open access mogelijk te maken, is een verandering van het publicatieproces noodzakelijk. Dat roept vragen op over nieuwe manieren van publiceren, de bekostiging van open-accesspublicaties, het behoud van de kwaliteit van publicaties en de belangrijke rol die publicaties spelen bij de kwaliteitsborging van wetenschappelijk onderzoek (zie bijvoorbeeld: Finch, 2012; Pinfield, 2015;  AWTI, 2016). Uitgevers hanteren verschillende businessmodellen voor het open access publiceren van artikelen. Ook overheden en wetenschapsfinanciers stellen eisen aan de publicatievoorwaarden. De businessmodellen en de voorwaarden van overheden en financiers kunnen met elkaar botsen.

De kosten van open access versus het bestaande publicatiemodel zijn lastig in beeld te brengen. Dit hangt onder meer af van de manier waarop open access vorm krijgt en of de uitgevers hun sterke positie in de markt behouden. Het is denkbaar dat een systeem waarin alle wetenschappelijke publicaties open access zijn, uiteindelijk goedkoper is voor de kennisgebruikers dan het conventionele systeem van betaling voor toegang tot abonnementstijdschriften (Houghton et al., 2009; Witmond et al., 2014). Maar het is evenzeer mogelijk dat de kosten van volledige open access juist hoger zullen zijn dan in het conventionele systeem (AWTI, 2016; CPB, 2016). De vraag is wie de kosten gaan dragen van de transitie en van het open access publiceren.

Kwaliteit, tot slot, is een vraagstuk omdat de status van de tijdschriften waarin wetenschappers publiceren en het peerreview-systeem verbonden aan publicatie, een essentieel onderdeel zijn van de kwaliteitsborging van wetenschappelijk onderzoek en de beoordeling van wetenschappers. Een overstap naar open access kan mogelijk effect hebben op de citatie-impact, bijvoorbeeld omdat high-impact tijdschriften niet langer toegankelijk zijn. Uit onderzoek van Van Leeuwen en Schneider (2019) blijkt dat de impact-score en de journal-impact van gouden open access artikelen (excl. hybride) voor Nederland iets lager ligt dan de impact van artikelen achter een betaalmuur. Voor hybride artikelen (open in een abonnementstijdschrift) en bronzen artikelen liggen de citatie- en journal-impact juist hoger. Artikelen beschikbaar via de groene route, die voor een groot deel ook via een van de andere routes beschikbaar zijn, zitten hier qua impact tussenin.