Open access van wetenschappelijke publicaties
Uitgevers beheren de tijdschriften waarin wetenschappers hun artikelen publiceren. Elk tijdschrift onderwerpt ingezonden artikelen aan een interne screening en aan een peerreview-proces, waarin collega-wetenschappers de kwaliteit beoordelen. Wanneer het artikel wordt gepubliceerd, wordt het copyright ervan vaak eigendom van de uitgever. Iedereen die het artikel wil inzien, moet daarvoor betalen. Universiteiten en instituten sluiten daarvoor overeenkomsten met uitgevers, waarmee tijdschriften van die uitgevers beschikbaar komen voor hun medewerkers en studenten.
Ambitie: 100% open access in 2020
Dit publicatiemodel staat ter discussie: er zijn voor lezers hoge kosten aan verbonden. Velen zijn van mening dat onderzoek gefinancierd met publieke middelen, publiek beschikbaar zou moeten zijn. Daarom wordt internationaal gewerkt aan een omslag naar open access publiceren. Nederland heeft de ambitie om wetenschappelijke publicaties 100% open access te publiceren per 2020 (Dekker, 2013; Ministerie van OCW, 2017). Ook NWO en de Nederlandse universiteiten delen deze ambitie. In september 2018 ondertekende wetenschapsfinancier NWO samen met de Europese Onderzoeksraad ERC en tien andere Europese onderzoeksfinanciers daarom Plan S (Science Europe, 2018). Inmiddels zijn hier 6 nieuwe onderzoeksfinanciers en 5 internationale organisaties (zoals de WHO) bij aangesloten. Dat betekent dat voor alle calls die na 1 januari 2021 worden gepubliceerd (waaronder Horizon Europe) geldt dat de resultaten van op basis van deze calls toegekende beurzen open access gepubliceerd moeten worden (Science Europe, 2019: NWO, 2019).
Wat is open access?
Open access houdt in dat wetenschappelijke publicaties voor de lezer gratis beschikbaar zijn, bijvoorbeeld om te lezen, te downloaden, te verspreiden of te bewerken – zo lang de originele auteur erkend wordt (BOAI, 2002).
Er zijn verschillende vormen van open access, die verschillen in de versie van het artikel dat open access beschikbaar is, de plek waar het artikel beschikbaar is en/of de voorwaarden waaronder het beschikbaar is. Deze verschillende vormen worden aangeduid met een kleur: goud, groen en brons.
In deze factsheet onderscheiden we de volgende drie 'routes' van open access:
| Vorm | Versie artikel | Plaats van publicatie | Rechten |
|---|---|---|---|
| Gouden route | De door de uitgever gepubliceerde versie | In een open access tijdschrift of -platform of open access in een abonnementstijdschrift (ook wel hybride genoemd) | Lezen en gebruik |
| Bronzen route | De door de uitgever gepubliceerde versie | Via website of platform van de uitgever | Afhankelijk van de licentie |
| Groene route | Een peerreviewede versie van het artikel | Een archief (repository) beheerd door een wetenschappelijke instelling | Afhankelijk van de licentie |
De Nederlandse overheid streeft naar open access via de gouden route (Dekker, 2013). Daarvoor onderhandelt de VSNU met de verschillende uitgevers. Plan S streeft naar open access via de gouden of groene route. Zij keuren de hybride route af en bieden hiervoor niet langer financiële ondersteuning aan onderzoekers aan. De uitzondering is wanneer er met een uitgever of tijdschrift een overeenkomst is gesloten om op termijn om te schakelen naar open access.
Open access in Nederland
| Brons | Groen | Goud & Groen | Goud | |
|---|---|---|---|---|
| 2002 | 9% | 9% | 0% | 1% |
| 2003 | 10% | 10% | 0% | 1% |
| 2004 | 10% | 11% | 1% | 1% |
| 2005 | 10% | 12% | 1% | 1% |
| 2006 | 10% | 12% | 2% | 1% |
| 2007 | 12% | 14% | 2% | 1% |
| 2008 | 10% | 13% | 5% | 2% |
| 2009 | 9% | 12% | 6% | 3% |
| 2010 | 9% | 13% | 9% | 3% |
| 2011 | 10% | 13% | 11% | 3% |
| 2012 | 9% | 13% | 13% | 3% |
| 2013 | 8% | 13% | 12% | 3% |
| 2014 | 7% | 14% | 13% | 3% |
| 2015 | 7% | 14% | 17% | 4% |
| 2016 | 7% | 15% | 21% | 4% |
| 2017 | 7% | 15% | 26% | 4% |
| 2018 | 6% | 16% | 29% | 6% |
Zoals bovenstaande figuur laat zien, stijgt het aandeel wetenschappelijke artikelen dat open access is gepubliceerd voor Nederland van 19% van de publicaties uit 2002 tot 57% van de publicaties uit 2018. Recente metingen van open access door DANS (52% in 2018) en de VSNU (alleen universiteiten, 54% in 2018) laten een vergelijkbaar beeld zien. Informatie over deze metingen vindt u in de bijlage.
Onderstaande figuur laat ook zien via welke ‘routes’ de artikelen beschikbaar komen. Een deel van de artikelen is via meerdere ‘routes’ beschikbaar. De categorie ‘Groen & Goud’ duidt op artikelen die zowel via een tijdschrift (goud) als via een database (groen) voor de lezer gratis beschikbaar zijn. Een auteur of de instelling waar hij of zij werkt heeft er dan voor gekozen de publicatie ook in een database te plaatsen.
Veel van de artikelen die beschikbaar zijn via de groene route, zijn ook via de bronzen route beschikbaar. Deze zijn in de figuur meegenomen als groen, omdat in dat geval de rechten voor hergebruik duidelijk zijn en de kans klein is dat het artikel weer achter een betaalmuur verdwijnt (Van Leeuwen et al., 2017).
De meeste openaccess-publicaties worden volgens de groene route gepubliceerd. 86% van alle openaccess-publicaties uit 2018 is (onder andere) beschikbaar via een database. Dit is 45% van het totaal aantal Nederlandse publicaties in dat jaar.
De gouden route is het snelst gegroeid. Het aandeel van openaccess-publicaties dat (onder andere) via de gouden route wordt gepubliceerd, is toegenomen van 5% van de publicaties uit 2002 tot 61% van de publicaties uit 2018. Het merendeel (54%) van deze gouden openaccess-publicaties staat in een openaccess-tijdschrift. Gouden openaccess-publicaties beslaan 34% van het totaal aantal Nederlandse publicaties uit dat jaar. De groene route wordt ook belangrijker.
Steeds meer artikelen zijn zowel via de gouden als via de groene route beschikbaar. Van de ‘gouden publicaties’ uit 2018 is 84% ook ‘groen’ beschikbaar. Omgekeerd geldt dat 64% van de ‘groene publicaties’ uit 2018 ook ‘goud’ beschikbaar is. Dit laat zien dat steeds meer auteurs en instellingen gebruikmaken van de mogelijkheid om een artikel dat door de uitgever open access is gepubliceerd ook in een database op te nemen.
Open access in internationaal perspectief
De volgende figuur laat zien dat open access in alle landen toeneemt en dat Nederland vooroploopt in het aandeel publicaties dat open access gepubliceerd wordt. Met 57% in 2018 loopt Nederland gelijk met het Verenigd Koninkrijk. Nederland loopt voor op de overige ons omringende landen. In België is 44% van de publicaties uit Web of Science open access beschikbaar, in Duitsland 39% en in Frankrijk 37%.
| 2008 | 2013 | 2018 | |
|---|---|---|---|
| Verenigd Koninkrijk | 26% | 37% | 57% |
| Nederland | 27% | 37% | 57% |
| Finland | 21% | 30% | 53% |
| Zweden | 23% | 35% | 51% |
| Zwitserland | 30% | 40% | 50% |
| Oostenrijk | 19% | 34% | 49% |
| Noorwegen | 21% | 34% | 47% |
| Denemarken | 26% | 35% | 47% |
| Ierland | 24% | 32% | 46% |
| België | 22% | 32% | 44% |
| Verenigde Staten | 28% | 37% | 41% |
| Duitsland | 20% | 29% | 39% |
| Japan | 21% | 28% | 39% |
| Frankrijk | 19% | 28% | 37% |
| Canada | 21% | 30% | 36% |
| Australië | 20% | 29% | 35% |
| Zuid Korea | 15% | 25% | 35% |
| China | 9% | 18% | 29% |
Andere analyses bevestigen dat Nederland internationaal voorloopt op het gebied van open access. Zoals het ERA Progress Report 2018, dat een internationale vergelijking geeft van het aandeel open access. Ook in de analyse van Van Leeuwen et al. (2017) van het CWTS is Nederland met 37% koploper van de referentielanden. Nederland wordt gevolgd door het Verenigd Koninkrijk, België, Ierland en Zweden met elk 34% open access.
Effecten van open access
Om open access mogelijk te maken, is een verandering van het publicatieproces noodzakelijk. Dat roept vragen op over nieuwe manieren van publiceren, de bekostiging van openaccess-publicaties, het behoud van de kwaliteit van publicaties en de belangrijke rol die publicaties spelen bij de kwaliteitsborging van wetenschappelijk onderzoek (zie bijvoorbeeld: Finch, 2012; Pinfield, 2015; AWTI, 2016). Uitgevers hanteren verschillende businessmodellen voor het open access publiceren van artikelen. Ook overheden en wetenschapsfinanciers stellen eisen aan de publicatievoorwaarden, die met elkaar kunnen botsen.
De kosten van open access publiceren versus het bestaande publicatiemodel zijn lastig in beeld te brengen. Dit hangt onder meer af van de manier waarop het openaccess-systeem vorm krijgt en of de uitgevers hun sterke positie in de markt behouden. Het is denkbaar dat een systeem waarin alle wetenschappelijke publicaties open access zijn, uiteindelijk goedkoper is voor de kennisgebruikers dan het conventionele systeem van betaling voor toegang tot abonnementstijdschriften (Houghton et al., 2009; Witmond et al., 2014). Maar het is evenzeer mogelijk dat de kosten van een volledig openaccess-systeem juist hoger zullen zijn dan in het conventionele systeem (AWTI, 2016; CPB, 2016). De vraag is wie de kosten gaan dragen van de transitie en van het open access publiceren.
Kwaliteit, tot slot, is een vraagstuk omdat de status van de tijdschriften waarin wetenschappers publiceren en het peerreview-systeem verbonden aan publicatie, een essentieel onderdeel zijn van de kwaliteitsborging van wetenschappelijk onderzoek en de beoordeling van wetenschappers. Een overstap naar open access kan mogelijk effect hebben op de citatie-impact, bijvoorbeeld omdat high-impact tijdschriften niet langer toegankelijk zijn. Uit onderzoek van Van Leeuwen en Schneider (2019) blijkt dat de impact-score en de journal-impact van gouden open access artikelen (excl. hybride) voor nederland iets lager ligt dan de impact van artikelen achter een betaalmuur. Voor hybride artikelen (open in een abonnementstijdschrift) en bronzen artikelen liggen de citatie- en journal-impact juist hoger. Artikelen beschikbaar via de groene route, die voor een groot deel ook via een van de andere routes beschikbaar zijn, zitten hier qua impact tussenin.
Over de data
Meer gegevens over open access in Nederland vindt u in het achterliggend databestand.
Data verzamelen over open access is nog altijd werk in uitvoering. De informatie over de openaccess-status van artikelen in databases is niet altijd compleet, omdat nog niet van elke publicatie onomstotelijk is vastgesteld of het open access beschikbaar is. Er zijn daarom altijd vraagtekens te stellen bij de betrouwbaarheid en validiteit van de meetmethoden.
Voor deze factsheet hebben we gebruik gemaakt van data uit Web of Science (WoS). WoS werkt samen met Impactstory om aan te geven welke publicaties in WoS open access zijn en direct naar deze versies te linken. Impactstory is een non-profitorganisatie die zich inzet voor de toegankelijkheid van wetenschappelijk onderzoek. Zij ontwikkelden onder andere Unpaywall, een database met meer dan 20 miljoen openaccess-versies van wetenschappelijke artikelen (https://unpaywall.org/).
Piwowar et al. (2018) laten zien dat 97% van de artikelen die in deze database als open access geïdentificeerd zijn, ook daadwerkelijk open access zijn. In dit opzicht is de database dus erg betrouwbaar. Tegelijkertijd identificeert Unpaywall maar 77% van de artikelen die feitelijk open access zijn ook als open access. De percentages open access in WoS zijn dus waarschijnlijk een onderschatting van de werkelijkheid.
Een verdere beperking van de WoS-database is dat de natuur- en biomedische wetenschappen hierin relatief sterk vertegenwoordigd zijn. De sociale en geesteswetenschappen zijn hierin juist minder vertegenwoordigd (Van Leeuwen, 2013; Mongeon & Paul-Hus, 2016).
Van Leeuwen et al. (2017) van het CWTS combineren Web of Science data met meerdere bronnen om de open access status te bepalen (zonder ResearchGate en Scihub). Zij nemen alleen gouden en groene open access mee om de duurzaamheid en wettelijkheid van de openaccess-status van de artikelen te borgen.
Bronnen
- AWTI (2016). Durven delen. Op weg naar een toegankelijke wetenschap.
- Björk, B. (2017). Gold, green and black open access. Opiniestuk: DOI: https://doi.org/10.1002/leap.1096
- Budapest Open Access Initiative (BOAI, 2002). https://www.budapestopenaccessinitiative.org/read
- CPB (2016). Kansrijk wetenschapsbeleid. Den Haag: Centraal Planbureau.
- Data Archiving and Networking Services, NARCIS, www.narcis.nl
- Dekker, S. (2013). Kamerstukken II 2013/2014, 31 288, nr. 354. Brief van de staatssecretaris van Onderwijs en Wetenschap.
- Europese Commissie (2016), European Research Area, Progress Report 2016. Technical report.
- Finch, J. (2012). Accessibility, sustainability, excellence: How to expand access to research publications. Report of the Working Group on Expanding Access to Published Research Findings.
- Houghton, J., J. de Jonge & M. van Oploo (2009). Costs and Benefits of Research Communication: The Dutch Situation. Leiden: EIM en Research voor Beleid.
- Koens, L. et al. (2018). Balans van de wetenschap 2018. Den Haag: Rathenau Instituut. Link: https://www.rathenau.nl/nl/kennisecosysteem/balans-van-de-wetenschap-2018
- Martín-martín, A., R. Costas, T. van Leeuwen & E. Delgado López-Cózar (2018), Unbundling Open Access dimensions: a conceptual discussion to reduce terminology inconsistencies. Proceedings of the 2018 STI conference, 12-14 September 2018, Leiden sti2018.cwts.nl
- Ministerie van OCW (2017, 9 februari), National Plan Open Science. DOI: https://doi.org/10.4233/uuid:9e9fa82e-06c1-4d0d-9e20-5620259a6c65
- Mongeon, P. & A. Paul-Hus (2016). The journal coverage of Web of Science and Scopus: a comparative analysis. Scientometrics (2016) 106: p. 213–228
- NWO. (2019). Finale versie van Plan S gepubliceerd: https://www.nwo.nl/actueel/nieuws/2019/05/finale-versie-van-plan-s-gepubliceerd.html
- Open access.nl: https://www.openaccess.nl
- Open access.nl: https://www.openaccess.nl/nl/in-nederland/wat-wil-de-regering
- Pinfield, S. (2015). Making open access work: the ‘state-of-the-art’ in providing open access to scholarly literature. Online Information Review, 39:5. 604-636. DOI: https://doi.org/10.1108/OIR-05-2015-0167
- Piwowar, H., J. Priem, V. Larivière, J.P. Alperin, L. Matthias, B. Norlander, A. Farley, J. West & S. haustein (2018). The State of OA: a large-scale analysis of the prevalence and impact of Open Access articles. PeerJ. DOI: 10.7717/peerj.4375/supp-1
- Raad van de Europese Unie (2016), 27-05-2016, the transition towards an Open Science system – Council Conclusions.
- Science Europe (2018). cOAlition S, making Open Access a reality by 2020. A declaration of commitment by public research funders. Beschikbaar via: https://www.scienceeurope.org/coalition-s/
- Science Europe. (2019). Plan S: principles and implementation. from: https://www.coalition-s.org
- Van Elgenshoven, I. (2019). Kamerstukken II 2018/2019. 31 288, nr. 793. Brief van de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
- Van Leeuwen, T.N. (2013). Bibliometric research evaluations, Web of Science and the social sciences and humanities: a problematic relationship? Bibliometrie - Praxis und Forschung, band 2 DOI: http://dx.doi.org/10.5283/bpf.173
- Van Leeuwen T.N., Meijer I, Yegros-Yegros, A & Costas R (2017). Developing indicators on open Acess by combining data from diverse data sources. Proceedings of the 2017 STI-Conference, 6-8 september, Parijs https://sti2017.paris/
- Van Leeuwen, T. & J. Schneider. (2019). Open Access uptake of universities in the R-Quest countries under various OA mandates. Proceedings of the 2019 ISSI-Conference.
- Vereniging Samenwerkende Nederlandse Universiteiten (2019). Percentages open access publicaties 2016-2018. https://www.vsnu.nl/percentages-open-access-publicaties-2016-.html
- Web of Science, Clarivate Analytics.
- Witmond, B., N. van Nimwegen & M. Zwart (2014). Marktonderzoek open access. Eindrapport kostencijfers. Rotterdan: Ecorys.