calendar tag arrow download print
Doorgaan naar inhoud

Wetenschappelijke publicaties via open access

factsheet
27 oktober 2022
toegang tijdschrift peerreview open science
Image
In deze factsheet laten we zien hoe open access zich in Nederland en internationaal ontwikkelt. Open access houdt in dat wetenschappelijke publicaties voor de lezer gratis toegankelijk zijn. Daarmee willen wetenschappers en beleidsmakers wereldwijd wetenschappelijke kennis toegankelijker maken en sneller laten circuleren. Nederland loopt al jaren internationaal voorop bij het publiceren via open access. De afspraken die Nederlandse instellingen maken met uitgevers om, tegen betaling, ook open access te kunnen publiceren in ‘gesloten’ abonnementstijdschriften (de ‘hybride route’) spelen daarbij een belangrijke rol.

In het kort

  • 78% van de wetenschappelijke publicaties uit 2021 met een Nederlandse auteur is beschikbaar via open access.
  • Nederland is hiermee internationaal koploper.
  • De hybride route speelt hierbij een belangrijke rol. 40% van de Nederlandse publicaties via open access maakt gebruik van deze route, tegenover 25% van de publicaties uit de Europese Unie.

Open access: van de lezer betaalt naar lezen is gratis

Veel tijdschriften waarin wetenschappers publiceren, worden beheerd door uitgevers. Zij onderwerpen ingezonden artikelen aan een interne screening en een proces van peerreview, waarbij collega-wetenschappers de kwaliteit beoordelen. Lange tijd was het standaard dat een gepubliceerd artikel eigendom werd van de uitgever. Iedereen die het vervolgens wilde inzien, moest daarvoor betalen, los of via een abonnement op het wetenschappelijke tijdschrift.

De afgelopen twintig jaar hebben steeds meer onderzoekers, onderzoeksinstellingen en overheden zich ingezet om dit publicatiemodel te vervangen door open access publicatiemodellen. Open access houdt in dat wetenschappelijke publicaties gratis beschikbaar zijn voor belangstellenden, bijvoorbeeld om te lezen, te downloaden, te verspreiden of te bewerken. Voorwaarde is wel dat de originele auteur erkend wordt (BOAI, 2002). Hierdoor komt onderzoek dat gefinancierd is met publieke middelen, ook publiek beschikbaar en kunnen wetenschappers kennis sneller onderling en met de maatschappij delen.

In deze publicatiemodellen blijft de kwaliteitswaarborg die publiceren biedt behouden, maar is het niet langer de lezer die hiervoor betaalt. De kosten worden bijvoorbeeld gedragen door de instellingen waar onderzoekers werken, die hierover onderhandelen met uitgevers. In Nederland onderhandelt Universiteiten van Nederland (UNL) met uitgevers zoals Springer en Elsevier voor transformatieve read and publish deals, waarin zij betalen zodat hun onderzoekers toegang hebben tot artikelen in gesloten ‘abonnementstijdschriften’ en hun artikelen, ook in veel van deze gesloten tijdschriften, open access kunnen publiceren. Daarnaast ontstaan er ook publicatieplatformen waarbij de onderzoeksgemeenschap zelf publicatieplatformen opricht, maar noch de lezer, noch de auteur, betaalt om te publiceren. Een voorbeeld is het Nederlandse platform Openjournals.

Er zijn meerdere vormen van open access. Die verschillen in de versie van het artikel dat beschikbaar is, de plek waar het beschikbaar is en de voorwaarden waaronder. Deze verschillende vormen, ook wel aangeduid als routes, worden omschreven met kleuren: goud, groen en brons. Inmiddels wordt er ook veel gesproken over de diamanten route (Bosman et al., 2021). Dit is een variant van de gouden route, waarbij noch de lezer, noch de auteur kosten betaalt voor het publiceren van een artikel. De route wordt hier niet apart gepresenteerd, omdat we er nog geen gegevens over hebben. 

Vorm Versie artikel Plaats van publicatie Rechten Kan het weer achter een betaalmuur verdwijnen?
Gouden route De door de uitgever gepubliceerde versie In een tijdschrift of platform voor open access (DOAJ-goud) of open access in een abonnementstijdschrift (ook wel hybride genoemd; hybride goud) Lezen en gebruiken Nee
Groene route Een gepeerreviewde versie Een archief (repository) beheerd door een wetenschappelijke instelling Afhankelijk van de licentie Nee
Bronzen route De door de uitgever gepubliceerde versie Via website of platform van de uitgever Afhankelijk van de licentie Ja

Ambitie: 100% open access en auteursrecht bij de auteur

De Nederlandse overheid streeft ernaar alle wetenschappelijke publicaties die voortkomen uit onderzoek dat is betaald met publieke middelen, via open access te publiceren (Dekker, 2013; Ministerie van OCW, 2017). Daarbij geven zij voorkeur aan de gouden route. Het huidige regeerakkoord bevestigt nog eens dat open science, waaronder open access, de norm wordt (VVD, D66, CDA en ChristenUnie, 2021).

Bij NWO is het via open access publiceren van artikelen voortkomend uit NWO-gefinancierd onderzoek al sinds 2016 verplicht. In 2018 ondertekende NWO samen met de Europese Onderzoeksraad ERC en tien andere Europese onderzoeksfinanciers in 2018 Plan S (Science Europe, 2018). Dat betekent dat alle publicaties die voortkomen uit beurzen uit calls van na 1 januari 2021 (waaronder Horizon Europe), gepubliceerd moeten worden via open access (Science Europe, 2019: NWO, 2019). Daarbij mag er geen sprake zijn van een embargotermijn en mogen auteurs hun auteursrecht niet overgedragen aan de uitgevers. Inmiddels hebben nog eens twaalf andere organisaties Plan S ondertekend, waaronder onderzoeksfinanciers en internationale instellingen als Wereldgezondheidsorganisatie (WHO).

Plan S streeft naar open access via de gouden of groene route. Open access publiceren in een zogenoemd gesloten tijdschrift (hybride route) mag alleen als er afspraken zijn met de uitgever om op termijn over te schakelen naar open access, of als tegelijkertijd de groene route benut wordt.

Subsidieverlener NWO gaat nog een stap verder dan Plan S. NWO stelt open access niet alleen verplicht voor wetenschappelijke artikelen, maar ook voor boeken die gericht zijn op een academisch publiek (NWO, 2020).


Open access in Nederland stijgt

Onderstaande figuur laat zien welk aandeel van de wetenschappelijke publicaties in Web of Science waaraan ten minste een Nederlandse auteur meewerkte, binnen tien maanden na het jaar van publicatie open access beschikbaar was. Dit aandeel groeide van 44% in 2016 tot 78% in 2021.

Bovenstaande figuur laat ook zien via welke route publicaties open access beschikbaar waren. Publicaties die beschikbaar zijn via zowel de groene als de gouden route zijn meegenomen als goud. Publicaties die beschikbaar zijn via de groene en bronzen routes zijn meegenomen als brons. De categorieën goud en brons overlappen niet. Van alle publicaties uit 2021 is 59% beschikbaar via de gouden route, 17% via de groene route en 2% via de bronzen route.

Dat betekent dat 76% van de wetenschappelijke publicaties uit 2021 ook op langere termijn open access beschikbaar is. Bronzen publicaties kunnen in de toekomst weer achter een betaalmuur verdwijnen.  

Andere metingen laten een vergelijkbaar beeld zien. Zo blijkt uit de meting van UNL dat van alle gepeerreviewde artikelen van Nederlandse universiteiten uit 2021 82% beschikbaar is via open access: 67% via de gouden route en 15% via de groene route. Van alle gepeerreviewde artikelen, reviews en conferentiepapers opgenomen in de NARCIS-database van DANS is 77% via open access beschikbaar. Hoewel de metingen verschillen van definitie en gegevensbron (zie de methodologische toelichting), laten ze hetzelfde beeld zien van de ontwikkeling van publiceren via open access in Nederland.

Vooral gepeerreviewde artikelen die voortkomen uit een door NWO of ZonMw gefinancierd project zijn vaak via open access beschikbaar: negen op de tien gepeerreviewde artikelen uit 2021 (CWTS, 2022). Daarbij moet wel opgemerkt worden dat hierin, anders dan de eerdergenoemde cijfers, ook pre-prints zijn meegenomen.

56% van de publicaties uit de afgelopen tien jaar is gratis beschikbaar

Op het meest recente moment van meten, oktober 2022, is 56% van alle wetenschappelijke publicaties uit Web of Science met ten minste een Nederlandse auteur uit de periode 2011-2021 via open access beschikbaar. 33% is beschikbaar via de gouden route, 17% via de groene route en 6% via de bronzen route. 44% van de publicaties uit deze periode is niet open access beschikbaar.

Dit aantal kan de komende jaren nog veranderen. Het aantal publicaties dat via open access beschikbaar is kan door de jaren heen blijven groeien. Dat heeft twee redenen. Ten eerste komen sommige artikelen pas na een embargoperiode van de uitgever via open access beschikbaar. Ten tweede worden niet alle artikelen die via open access beschikbaar zijn meteen correct geregistreerd in de databases (in dit geval Web of Science). In de bronzen categorie kan ook een daling optreden, omdat deze artikelen weer achter een betaalmuur kunnen verdwijnen.


De hybride gouden route speelt in Nederland een belangrijke rol

Zoals bovenstaande figuren laten zien maken de meeste publicaties via open access gebruik van de gouden route. Met name het publiceren via open access in ‘gesloten’ abonnementstijdschriften (hybride goud), waarvoor overeenkomsten zijn gesloten met uitgevers, neemt in Nederland een belangrijke plek in. Dit wordt goed zichtbaar wanneer we de verschillende routes internationaal vergelijken. Dit gebeurt in onderstaande figuur.

Daaruit blijkt dat een relatief groot deel van de publicaties via open access uit 2021 is gepubliceerd via de hybride route: 40%. Ook in de Scandinavische landen en Oostenrijk ligt dit percentage hoog. Van alle wetenschappelijke publicaties via open access met een auteur uit de EU27 samen maakt maar 25% gebruik van de hybride gouden route. De route via publicatie in een volledig openaccesstijdschrift (DOAJ-goud) is in Nederland juist relatief klein. 35% van de publicaties via open access uit 2021 maakt gebruik van deze route, tegenover 54% van de publicaties van alle EU27-landen samen.

Vergelijken we de drie geopolitieke blokken (VS, China en de Europese Unie), dan zien we dat in China de gouden route erg belangrijk is, terwijl in de VS de groene route een grotere rol speelt. De EU zit hier tussenin. Dit komt overeen met het beleid in deze landen, dat we omschreven hebben in onze foresight study on open science voor de Europese Commissie.
 

Nederland loopt internationaal voorop

Mede dankzij het succes van de hybride route loopt Nederland internationaal voorop bij het publiceren via open access. 78% van de Nederlandse wetenschappelijke publicaties uit 2021 is beschikbaar via open access. Dat ligt ruim boven het Europese gemiddelde van 59%.

De top-5 voor 2021:

  • Nederland (78%)
  • Finland (75%)
  • Zweden (74%)
  • Noorwegen (73%)
  • Zwitserland (70%)

Ook andere analyses bevestigen dat Nederland internationaal voorop loopt op het gebied van open access. De European Open Science Monitor toont het aandeel open-accesspublicaties uit de periode 2009-2018. Nederland staat in deze monitor met 50% derde, na het Verenigd Koninkrijk en Zwitserland (52%). Dit percentage ligt lager dan in bovenstaand figuur omdat gekeken wordt naar publicaties uit een periode van tien jaar. 

Ook wanneer we alleen naar de gouden route kijken, zien we dat Nederland samen met de Scandinavische landen internationaal voorop loopt (zie het tweede tabblad hierboven). 59% van de wetenschappelijke publicaties met ten minste één Nederlandse auteur uit 2021 is beschikbaar in een wetenschappelijk tijdschrift of via het online platform van een uitgever. Voor de EU-27 is dit 47%. In de ons omringende landen is dit respectievelijk 48% (Duitsland), 45% (VK), 40% (België) en 34% (Frankrijk).

Ter overweging: kosten en kwaliteit

Om open access mogelijk te maken, was een verandering van het publicatieproces noodzakelijk. Dit riep vragen op over nieuwe manieren van publiceren, de bekostiging van open-accesspublicaties, het behoud van de kwaliteit van publicaties en de belangrijke rol die publicaties spelen bij de kwaliteitsborging van wetenschappelijk onderzoek (zie bijvoorbeeld: Finch, 2012; Pinfield, 2015;  AWTI, 2016). Hoewel er inmiddels veel manieren zijn om open access te publiceren en in Nederland bijna vier op de vijf wetenschappelijke publicaties via open access wordt gepubliceerd, blijven deze vragen relevant. Enerzijds hanteren uitgevers verschillende businessmodellen voor het via open access publiceren van artikelen. Anderzijds zagen we dat overheden en wetenschapsfinanciers eisen stellen aan de publicatievoorwaarden. De businessmodellen en de voorwaarden van overheden en financiers kunnen met elkaar botsen.

De kosten van open access versus het traditionele publicatiemodel zijn lastig in beeld te brengen. Dit hangt onder meer af van de manier waarop open access vorm krijgt en of de uitgevers hun sterke positie in de markt behouden. Het is denkbaar dat een systeem waarin alle wetenschappelijke publicaties open access zijn, uiteindelijk goedkoper is voor de kennisgebruikers dan het conventionele systeem van betaling voor toegang tot abonnementstijdschriften (Houghton et al., 2009; Witmond et al., 2014). Maar het is evenzeer mogelijk dat de kosten van volledige open access juist hoger zullen zijn dan in het conventionele systeem (AWTI, 2016; CPB, 2016). Kostbaar is met name de transitieperiode waarin er zowel sprake is van abonnementskosten, als kosten voor het publiceren via open access. Vaak moeten wetenschappelijke auteurs zogeheten author processing charges betalen. Op die manier worden de kosten verplaatst van de lezer naar de schrijver. Tegelijkertijd ontstaan er steeds meer modellen om via open access te publiceren in een tijdschrift, zonder dat daaraan kosten verbonden zijn voor de auteur (Bosman et al., 2021). Dit wordt ook wel diamanten open access genoemd. 

Tot slot is ook kwaliteit een vraagstuk. De status van de tijdschriften waarin wetenschappers publiceren en het peerreview-systeem dat aan de publicatie verbonden is, zijn essentiële onderdelen van de kwaliteitsborging van onderzoek en de beoordeling van wetenschappers. Een overstap naar open access kan mogelijk effect hebben op de citatie-impact, bijvoorbeeld omdat high-impact-tijdschriften niet langer toegankelijk zijn. Dit is een van de vele redenen dat er de afgelopen jaren veel aandacht is voor het veranderen van de manier waarop we het werk van onderzoekers waarderen, naar een methode waarin de citatie-impactscore minder centraal staat. 

Uit onderzoek van Van Leeuwen en Schneider (2019) blijkt dat de impact-score en de journal-impact van gouden openaccess-artikelen (zonder de hybride) voor Nederland iets lager liggen dan de impact van artikelen achter een betaalmuur. Voor hybride artikelen (open in een abonnementstijdschrift) en bronzen artikelen liggen de citatie- en journal-impact juist hoger. Artikelen beschikbaar via de groene route, die voor een groot deel ook via een van de andere routes beschikbaar zijn, zitten hier qua impact tussenin. 
 

Bronnen

AWTI (2016). Durven delen. Op weg naar een toegankelijke wetenschap. 

Björk, B. (2017). Gold, green and black open access

Bosman, J., J.E. Frantsvag, B. Kramer, P.C. Langlais & V. Proudman. (2021). The OA Diamond Journals Study, part 1: Findings. Science Europe en Coalition S. 

Budapest Open Access Initiative (BOAI, 2002). https://www.budapestopenaccessinitiative.org/read

CPB (2016). Kansrijk wetenschapsbeleid. Den Haag: Centraal Planbureau. 

CWTS (2022). Monitoring Open Access Publishing of NWO-funded Research (2015-2021). Leiden: Centrum voor Wetenschap- en Technologiestudies.

Data Archiving and Networking Services, NARCIS, www.narcis.nl

Dekker, S. (2013). Kamerstukken II 2013/2014, 31 288, nr. 354. Brief van de staatssecretaris van Onderwijs en Wetenschap.

Europese Commissie (2016), European Research Area, Progress Report 2016. Technical report. 

Finch, J. (2012). Accessibility, sustainability, excellence: How to expand access to research publications. Report of the Working Group on Expanding Access to Published Research Findings.

Houghton, J., J. de Jonge & M. van Oploo (2009). Costs and Benefits of Research Communication: The Dutch Situation. Leiden: EIM en Research voor Beleid.

Martín-martín, A., R. Costas, T. van Leeuwen & E. Delgado López-Cózar (2018), Unbundling Open Access dimensions: a conceptual discussion to reduce terminology inconsistencies. Proceedings of the 2018 STI conference, 12-14 September 2018, Leiden

Ministerie van OCW (2017, 9 februari), National Plan Open Science.

Mongeon, P. & A. Paul-Hus (2016).  The journal coverage of Web of Science and Scopus: a comparative analysis. Scientometrics (2016) 106: p. 213–228

NWO. (2019). Finale versie van Plan S gepubliceerd

NWO (2020). Implementatieplan Plan S.

Open access.nl (algemeen)

Open Access.nl: Wat wil de regering?

Pinfield, S. (2015). Making open access work: the ‘state-of-the-art’ in providing open access to scholarly literature. Online Information Review, 39:5. 604-636.

Piwowar, H., J. Priem, V. Larivière, J.P. Alperin, L. Matthias, B. Norlander, A. Farley, J. West & S. haustein (2018). The State of OA: a large-scale analysis of the prevalence and impact of Open Access articles. PeerJ.

Raad van de Europese Unie (2016), 27-05-2016, the transition towards an Open Science system – Council Conclusions.

Rathenau Instituut (2018). Balans van de wetenschap 2018. Den Haag (auteurs: Koens, L. et al. (2018). 

Science Europe (2018). cOAlition S, making Open Access a reality by 2020. A declaration of commitment by public research funders.

Science Europe. (2019). Plan S: principles and implementation (via www.coalition-s.org)

Van Engelshoven, I. (2019). Kamerstukken II 2018/2019. 31 288, nr. 793. Brief van de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Van Leeuwen, T.N. (2013). Bibliometric research evaluations, Web of Science and the social sciences and humanities: a problematic relationship? Bibliometrie - Praxis und Forschung, band 2.

Van Leeuwen T.N., Meijer I, Yegros-Yegros, A & Costas R (2017). Developing indicators on open Acess by combining data from diverse data sources. Proceedings of the 2017 STI-Conference, 6-8 september, Parijs.

Van Leeuwen, T. & J. Schneider. (2019). Open Access uptake of universities in the R-Quest countries under various OA mandates. Proceedings of the 2019 ISSI-Conference.

Vereniging Samenwerkende Nederlandse Universiteiten (2019). Percentages open access publicaties 2016-2018.

VVD, D66, CDA & ChristenUnie (2021).Omzien naar elkaar, vooruitkijken naar de toekomst. Coalitieakkoord 2021-20215.

Web of Science, Clarivate Analytics.

Witmond, B., N. van Nimwegen & M. Zwart (2014). Marktonderzoek open access. Eindrapport kostencijfers. Rotterdam: Ecorys.