Hoe houdt de Raad van Europa het mensenrechtenverdrag actueel?

Op de foto: Een bewaker in een extra beveiligde gevangenis in Rusland. Foto: HH

De Raad van Europa is geen onderdeel van de Europese Unie, maar een overlegorgaan van bijna alle landen in Europa, dat veel over mensenrechten spreekt. De Raad heeft in 1950 het Europese Verdrag voor de Rechten van de Mens opgesteld en ziet zich sindsdien als hoeder van de mensenrechten. Nederlandse wetten mogen niet met het verdrag in strijd zijn.

De Europese mensenrechten worden soms uitgebreid. Eind jaren tachtig speelde de Raad van Europa een belangrijke rol op het gebied van ethiek en biotechnologie. De laatste jaren houdt de Raad van Europa zich bezig met de digitale samenleving. Hieronder bespreken we enkele recente ontwikkelingen op dit gebied.

De Raad van Europa heeft een parlement, dat bestaat uit parlementariërs uit de lidstaten die af en toe naar Straatsburg komen voor een vergadering. Die wordt de Parlementaire Assemblee van de Raad van Europa (PACE) genoemd. Dit parlement heeft onderzoek gedaan naar de betekenis van technologische convergentie (het steeds verder integreren van mens en techniek) voor mensenrechten.

In april 2017 kwam het parlement met zes aanbevelingen aan de ministers van de lidstaten van de Raad van Europa:

1. Laat de basisprincipes uit het Verdrag voor mensenrechten en biogeneeskunde, zoals de bescherming van het privéleven, respect voor autonomie, en het recht op informatie, ook gelden buiten de biomedische wereld, omdat digitalisering net als biotechnologie ingrijpt in de mens.
2. Ontwikkel maatregelen voor het gebruik van zorgrobots en ondersteunende technologie, en doe dat in de Council of Europe Disability Strategy 2017-2023.
3. Erken de noodzaak dat elke machine, elke robot en elk kunstmatig intelligent artefact onder menselijke controle blijft.
4. Voer twee nieuwe rechten in die te maken hebben met het recht op respect voor het privéleven en familieleven:
   1. de mogelijkheid om te weigeren om geprofileerd, getrackt, gemanipuleerd of beïnvloed te worden; en
   2. het recht om, in het geval van zorg en begeleiding voor ouderen en mensen met een beperking, voor menselijk contact in plaats een robot te kunnen kiezen.
5. Voer maatregelen in voor het gebruik van kunstmatige intelligentie (AI) in de rechtszaal.
6. Scherp de regels aan voor drones en andere kunstmatig intelligente systemen die gebruikt worden in een oorlog. Er mogen geen geautomatiseerde procedures zijn voor het selecteren van individuen voor het doelgericht moorden gebaseerd op massale surveillancetechnieken.

Reactie van de ministers

Op deze voorstellen van de Europese parlementariërs gaven de verantwoordelijke ministers uit de lidstaten een reactie. Dat was de Disability Strategy 2017-2023. Daarin besteedden ze aandacht aan het gebruik van zorgrobots en assisting technologies en het voorkomen van discriminatie. Verder zijn big data-richtlijnen aangenomen gericht op geautomatiseerde gegevensverwerking.

Overige aanbevelingen van PACE hebben de ministers meegenomen in deze richtlijnen, of neergelegd bij de Commissie voor Mensenrechten van de Raad van Europa. Die moet deze aspecten meenemen bij het uitwerken van mensenrechten voor ouderen.

Verder onderschreven ze deze aanbevelingen van PACE voor de Commissie van Bio-ethiek en komt er een actieplan om de impact van de ontwikkelingen in de biomedische industrie op mensenrechten in kaart te brengen. Dit plan moet mede gebaseerd worden op de uitkomst van de conferentie ter viering van het twintig-jarig bestaan van het Verdrag voor mensenrechten en biogeneeskunde, in oktober 2017. Daar ging het vooral over de uitdagingen voor mensenrechten als gevolg van ontwikkelingen in het veld van genetica en genomics, en het gebruik van big data in de gezondheidszorg.

AI, geautomatiseerde gegevensverwerking en de mensenrechten

In 2017 stelde de Raad van Europa een expertgroep in die zich moest buigen over mensenrechten en geautomatiseerde gegevensverwerking. Dit Committee volgde een ander comité op, dat had geconcludeerd:

• dat publiek toezicht op geautomatiseerde gegevensverwerking wenselijk is en niet moet worden overgelaten aan private partijen;
• dat publieke organisaties verantwoordelijk gehouden moeten worden voor de beslissingen die zij nemen op basis van algoritmische processen; en
• dat meer publiek debat nodig is over dit onderwerp.

Naar aanleiding hiervan zijn de lidstaten al opgeroepen om internetbedrijven en socialemediaplatforms beter in de gaten te houden.

Digitalisering, de media en de mensenrechten

In 2017 richtte de Raad van Europa ook het Committee of Experts on Quality Journalism in the Digital Age op. Naast het voorbereiden van standaarden voor kwaliteitsjournalistiek in het digitale tijdperk, zal die kijken naar mediawijsheid in een digitale omgeving. In de voorgaande periode 2016-2017 keek een ander comité al naar het gebruik van internet in verkiezingen.

De ministers van de Raad van Europa benadrukten in hun reactie het belang van de bestaande standaarden voor mediapluriformiteit en transparantie en vroegen de lidstaten die standaarden regelmatig te checken.

Desinformatie, digitale veiligheid en de mensenrechten

Daarnaast waarschuwde het parlement van de Raad van Europa in 2018 voor:

• cyberattacks;
• massa-desinformatie;
• inmenging in verkiezingen; en
• ontwrichting van communicatienetwerken.

Deze nieuwe bedreigingen kunnen en moeten worden bestreden binnen het nationale strafrecht, oordeelde het parlement. Ook internationale normen met betrekking tot onder andere cybercrime en terrorisme zijn hiervoor van toepassing.

Modernisering van het recht op privacy

De Raad van Europa moderniseerde in 2018 het Dataprotectieverdrag. Dat stamt uit 1981 en legde de basis voor de Europese privacybescherming. Het was en is het eerste bindende internationale instrument dat het individu beschermt tegen misbruik van het verzamelen en verwerken van persoonsgebonden data. De modernisatie plaatst privacy-uitdagingen in het licht van nieuwe informatie- en communicatietechnologieën en versterkt de mogelijkheden voor de Raad om de naleving van het verdrag te controleren.

Meer lezen

Het Rathenau Instituut volgt dit onderwerp op de voet. Lees meer over de impact van AI op de mensenrechten via:

• Nieuwe regels voor kunstmatige intelligentie?
• Nederland geeft ongericht vorm aan digitale transitie
• Acties voor een verantwoorde digitale samenleving
• Experts spreken met Kamer over AI in het recht
• Kabinet kondigt onderzoek aan naar aanleiding van ‘Opwaarderen’
• Technologisch burgerschap: dé democratische uitdaging van de 21ste eeuw