Dossier impact van onderzoek en innovatie
Hoe kun je maatschappelijke impact van wetenschappelijk onderzoek en innovatie bevorderen, en hoe kun je die impact evalueren? Het Rathenau Instituut onderzoekt wat er nodig is voor onderzoek met impact en wat impact belemmert. Deze dossierpagina geeft een overzicht van ons werk.
Hoge verwachtingen
De samenleving staat voor grote maatschappelijke uitdagingen: een uitweg uit de coronacrisis, de energietransitie of een toekomstbestendige gezondheidszorg. Wetenschappelijk onderzoek kan een bijdrage leveren aan het vinden van oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen. De samenleving heeft dan ook hoge verwachtingen van de wetenschap. Denk aan vaccins en leefstijlregels om te voorkomen dat mensen ziek worden, aan publieke kennisorganisaties die de regering adviseren en aan de economische bijdrage van een universiteit, hogeschool of grote onderzoeksinfrastructuur aan een regio. Diverse bijdragen met uiteenlopende impact: van betere zorg, via effectief beleid tot een welvarende regio met lage werkloosheid en nieuwe bedrijvigheid.
Onderzoek naar impact
Hoe onderzoek precies kan leiden tot maatschappelijke impact, daarover zijn veel vragen en onduidelijkheden. Hoe kun je impact van wetenschappelijk onderzoek bevorderen, en hoe kun je die impact evalueren? Het Rathenau Instituut onderzoekt wat er nodig is voor onderzoek met impact en wat impact juist belemmert. We signaleren en anticiperen op nieuwe trends in beleid en praktijk. We identificeren randvoorwaarden voor samenwerking en mogelijke risico’s van maatschappelijke toepassingen van wetenschappelijke kennis. En we ontwikkelen geschikte manieren om onderzoek te evalueren.
Maatschappelijke impact is, kort gezegd, een verandering in de maatschappij dankzij het gebruik van resultaten van onderzoek.
Er is veel spraakverwarring over het begrip maatschappelijke impact van onderzoek. Maatschappelijke impact is, kort gezegd, een verandering in de maatschappij dankzij het gebruik van resultaten van onderzoek. Zoals in de voorbeelden hierboven: goede zorg, effectief beleid en een welvarende regio.
Onderzoek van het Rathenau Instituut laat het belang van samenwerking voor impact zien. Om tijdens het onderzoek gericht te werken aan maatschappelijke impact, is het nodig dat onderzoekers interactie of samenwerking aangaan met partijen die kunnen zorgen voor het gebruik en de toepassing van de resultaten van onderzoek. Dit is niet alleen een verantwoordelijkheid van de onderzoekers zelf, maar ook van de organisaties waarbinnen zij werken en financiers. Wat zijn de belangrijke vragen over impact van onderzoek? En hoe draagt het Rathenau Instituut bij aan de antwoorden op deze vragen? U leest het hieronder.
Het vergroten van de maatschappelijke impact van wetenschap is een belangrijk doel in het wetenschaps- en innovatiebeleid van het afgelopen decennium. Niet alleen in nationaal beleid, maar ook in beleid van de Europese Unie en in regio’s, provincies en steden. De EU heeft beleidskaders ontwikkeld als Responsible Research and Innovation en Open Science. De EU introduceerde ook maatschappelijke uitdagingen en missies in het onderzoeks- en innovatiebeleid. In Nederland initieerde de minister van OCW de Nationale Wetenschapsagenda, voerde onderzoeksfinancier NWO het criterium kennisbenutting in en is het criterium maatschappelijke relevantie in het evaluatieprotocol voor onderzoek SEP opgenomen. In Nederlandse regio’s en steden is er beleid ontwikkeld om samenwerking tussen bedrijven en kennisinstellingen te stimuleren.
Het Rathenau Instituut heeft deze ontwikkelingen in verschillende projecten beschreven en geduid. We onderzochten hoe publieke betrokkenheid vorm krijgt in ons project Open Science. We zijn een partner van Unesco voor de ontwikkeling van het Open Science advies. We maakten een analyse van het nieuwe Europese Kaderprogramma voor Onderzoek en Innovatie, Horizon Europe. We vergeleken de werkwijze van verschillende topconsortia voor kennis en innovatie en we hebben bijgedragen aan de route Regeneratieve Geneeskunde met uitleg en aanbevelingen
Belangrijke vraag voor universiteiten, hogescholen en publieke kennisorganisaties is hoe zij maatschappelijke impact kunnen vergroten. Impact willen creëren heeft gevolgen voor het hele onderzoeksproces. Het heeft invloed op de agendering en programmering van onderzoek, de financiering en uitvoering ervan. Ook heeft de wens en/of verwachting om maatschappelijke impact te creëren invloed op heel verschillende aspecten, zoals samenwerking tijdens onderzoek, verspreiding van resultaten en evaluatie van het onderzoek. Universiteiten erkennen dat naast academische kwaliteitscriteria ook maatschappelijke relevantie van onderzoek belangrijk is. Hogescholen ontwikkelen lectoraten die zich toeleggen op onderzoek met en voor de beroepspraktijk. Publieke kennisorganisaties zoeken een nieuwe balans tussen hun nationale opdracht, decentrale overheden met een nieuw takenpakket en buitenlandse opdrachtgevers. Ook grote onderzoeksinfrastructuren zoeken een nieuwe balans tussen verwachtingen over belangrijke wetenschappelijke doorbraken, bijdragen aan de hoogtechnologische industrie en aan de eenwording van de Europese onderzoeksruimte.
Het Rathenau Instituut heeft in verschillende projecten onderzocht hoe kennisinstellingen hun onderzoek richten op maatschappelijke impact. De universiteiten stonden centraal in het project over valorisatie. In verschillende deelprojecten hebben we de ontwikkeling van de lectoraten beschreven (Praktijkgericht onderzoek hogescholen en Praktijkgericht onderzoek hogescholen professionaliseert.). De veranderende balans waarmee publieke kennisorganisaties te maken hebben, komt aan de orde in publicaties over de publieke kennisorganisaties in het algemeen, over internationale samenwerking en over specifieke organisaties in de gezondheidszorg. Tenslotte hebben we in een aantal projecten aandacht besteed aan de bijzondere rol van de grote onderzoeksinfrastructuren.
Onderzoeksfinanciers spelen een belangrijke rol bij het stimuleren van onderzoek met impact. Zij verbinden immers voorwaarden aan financiering. Ze verwachten in toenemende mate dat het onderzoek dat zij financieren maatschappelijk relevant is en impact heeft. Dit speelt zowel bij publieke financiers van wetenschappelijk onderzoek, als bij gezondheidsfondsen en private financiers. Centrale vraag is hoe zij ervoor kunnen zorgen dat hun werkwijze leidt tot onderzoek met maatschappelijke impact.
In ons project over missiegedreven innovatiebeleid richten we ons op programmering en financiering van onderzoek voor missies. Verder heeft het Rathenau Instituut verschillende projecten met en voor onderzoekfinanciers uitgevoerd. In de projecten besteedden we aandacht aan een integrale visie op onderzoek met impact, zoals ons project met de Samenwerkende Gezondheidsfondsen, ons onderzoek naar kenniscoproductie in de programma’s Klimaat voor Ruimte en Kennis voor Klimaat.
De laatste jaren zijn er allerlei nieuwe samenwerkingsvormen ontstaan om gericht kennis en oplossingen voor maatschappelijke opgaven te ontwikkelen, bijvoorbeeld in de vorm van living labs of academische werkplaatsen. Onderzoeksorganisaties werken daarin samen met een breed scala aan maatschappelijke partners, zoals gemeentes, waterschappen of provincies, maar ook musea, bibliotheken of ziekenhuizen. Ook bedrijven, actiegroepen, belangenorganisaties en andere non-profitorganisaties kunnen deelnemen. Het effectief organiseren en aansturen van zulke samenwerking blijkt vaak uitdagend. Evaluatie kan een belangrijke ondersteunde rol spelen, met name wanneer het ook vooraf en tijdens het project wordt georganiseerd als een gezamenlijke activiteit van de betrokkenen met als doel om te leren. Belangrijke vragen zijn welke aspecten in zo’n samenwerking bijdragen aan impact en hoe resultaten uit een lokaal initiatief kunnen worden opgeschaald om elders toe te passen.
Het Rathenau Instituut heeft een groot aantal projecten uitgevoerd over samenwerking in onderzoek:
- Bedrijf zoekt universiteit - De opkomst van strategische publiek-private partnerships in onderzoek
- Inkomsten en uitgaven van kennisinstituten - Stimulering publiek-private samenwerking via de PPS-toeslag Onderzoek en Innovatie
- Voorbij lokaal enthousiasme - Lessen voor de opschaling van living labs
Een centrale vraag is hoe dit soort initiatieven (kunnen) bijdragen aan maatschappelijke waardecreatie. We besteden ook aandacht aan de rol die evaluatie kan spelen in samenwerkingsinitiatieven gericht op kennis en oplossingen voor maatschappelijke opgaven.
Maatschappelijke impact van onderzoek kan gewenst en ongewenst zijn. Het stimuleren van gewenste impact is belangrijk, maar minstens zo belangrijk is het voorkomen van ongewenste impact. Denk aan het voorkomen dat wetenschappelijke kennis onbedoeld wordt gebruikt in militaire toepassingen. Of onbedoeld leidt tot nieuwe kwetsbaarheden.
We hebben in kaart gebracht welke afwegingen door wie gemaakt moeten worden bij onderzoek dat bedoeld of onbedoeld tot militaire toepassingen kan leiden.
Financiers en onderzoeksorganisaties vragen om nieuwe evaluatiemethoden voor maatschappelijke impact van onderzoek. Evaluatie van maatschappelijke impact is niet alleen belangrijk om investeringen in wetenschap te verantwoorden, maar het biedt ook waardevolle inzichten waarmee het beleid voor impact kan worden verbeterd. Bestaande methoden zijn vooral geschikt voor de beoordeling van de academische kwaliteit van onderzoek. Voor de beoordeling van de maatschappelijke waardecreatie of de beoordeling van nieuwe samenwerkingsvormen met maatschappelijke partners zijn die methoden vaak ongeschikt.
De titel van een van onze eerste projecten vat onze visie op de evaluatie van impact kort en bondig samen “Evaluating Research in Context". De maatschappelijke impact van onderzoek hangt sterk af van de omgeving, zoals de disciplinaire achtergrond van de onderzoekers, de verwachtingen van financiers, de bestaande relaties met praktijkprofessionals. De maatschappelijke impact van twee verschillende projecten kun je daarom niet langs dezelfde meetlat leggen. Evaluatie moet rekening houden met die context.
Omdat de maatschappelijke impact van onderzoek vaak pas na lange tijd zichtbaar wordt, is het handig om evaluatie te richten op processen die eraan voorafgaan. In het bijzonder productieve interacties. Met interacties bedoelen we dat onderzoekers en maatschappelijke partners kennis uitwisselen. Dat kan op veel verschillende manieren, zoals via persoonlijk contact, via artikelen, prototypes of protocollen of via samenwerking. Een uitwisseling is productief als het tot nieuwe inzichten of ander gedrag leidt bij maatschappelijke partners of onderzoekers.
Het Rathenau Instituut heeft diverse projecten uitgevoerd over evaluatie van maatschappelijke impact. In het Europese project SIAMPI hebben we het begrip productieve interacties mede-ontwikkeld. In het project Waardevol heeft het Rathenau Instituut een evaluatiemodel ontwikkeld dat recht doet aan alle verschillende dimensies van maatschappelijke impact.
We hebben de inzichten van projecten als ERiC, SIAMPI en Waardevol toegepast in een aantal specifieke evaluatieprotocollen en –methoden. Op verzoek van het ministerie van Economische Zaken hebben we een evaluatieprotocol ontwikkeld voor de evaluatie de Nederlandse organisaties voor toegepast onderzoek (de TO2-instellingen). We voerden het secretariaat voor het QRiH project . In dat project is een protocol voor de evaluatie van geesteswetenschappelijk onderzoek ontwikkeld en getest. Op het gebied van onderzoeksinfrastructuren hebben we twee verschillende evaluatiemethoden ontwikkeld, een voor de berekening van de Return on Investment en een ander voor de verschillende vormen van maatschappelijke impact. Ten slotte hebben we een protocol ontwikkeld voor een specifieke vorm van maatschappelijke impact, namelijk via wetenschapscommunicatie.
Op verzoek van de Tweede Kamer beoordeelde het Rathenau Instituut verschillende methodes voor de evaluatie van economische impact van wetenschap, in het rapport Eieren voor het onderzoek . Een uitgebreid overzicht van dit soort methoden verscheen in het wetenschappelijk tijdschrift Research Evaluation, met bijzondere aandacht voor de theoretische uitgangspunten onder de loep genomen, zoals de aannames over hoe nieuwe kennis tot stand komt.
In een aantal gevallen zijn we direct betrokken bij de evaluatie van een onderzoeksprogramma of onderzoeksorganisatie. Vanwege onze missie voert het Rathenau Instituut zelf geen evaluaties uit, we brengen onze kennis en expertise wel in als lid van evaluatiecommissies en -panels. Dat doen we soms als secretaris en soms als expert op het gebied van impact, evaluatie en innovatie. Op verzoek van het curatorium van de Prins Claus leerstoel hebben we de interventielogica van in kaart gebracht, de ervaringen van betrokkenen geïnventariseerd en opties voor de verdere ontwikkeling gesuggereerd. Op basis hiervan kan het curatorium een geïnformeerd besluit nemen over de toekomstige koers.