calendar tag arrow download print
Doorgaan naar inhoud

Universiteiten, focus meer op het algemeen belang

artikel
02 september 2019
Opinie Wetenschapsbeleid Geldstromen maatschappelijke context
Image
Stationshal

De samenleving verwacht veel van universiteiten, en terecht. Daarmee loopt de druk op wetenschappers steeds verder op. De oplossing is niet meer geld en vrijheid, maar meer samenhang en transparante keuzes over waar geld aan de universiteiten naartoe gaat.

In het kort

  • Universiteiten zijn de afgelopen 14 jaar sterk gegroeid en ontvangen 70% meer inkomsten.
  • Onderzoek laat zien dat te veel kennis niet benut wordt voor theorievorming of maatschappelijke waarde.
  • Focus op het algemeen belang helpt om de ‘rat race’ te stoppen.

Door Melanie Peters, directeur van het Rathenau Instituut

Na de zomer blikken universiteiten traditioneel vooruit op het nieuwe academiejaar. Ze kunnen optimistisch zijn. In vrijwel alle onderzoeksgebieden staan Nederlandse universiteiten in de top-50 of top-100 en de prestaties zijn nog indrukwekkender: Nederland staat voor alle wetenschapsgebieden in de top-5 van landen met de hoogste citatiescore.

Hoogste citatiescore

Het onderzoek is dus internationaal vooraanstaand en heeft een grote aantrekkingskracht op buitenlands talent en bedrijven. De samenwerking met bedrijven neemt toe en het aantal goed functionerende kennisparken groeit. En steeds meer Nederlanders zijn geïnteresseerd in wetenschap.

De druk is hoog

Toch zijn er zorgen over de positie van wetenschap. Onderzoek van het Rathenau Instituut laat zien dat burgers veel verwachten van de wetenschap en dat de ruimte voor vrij en ongebonden onderzoek soms onder druk staat. Dat de competitieve druk voor wetenschappers hoog is, en dat het ziekteverzuim stijgt.

Het is nu nodig dat universiteiten minder focussen op geld en concurrentie met elkaar, en meer hun publieke kerntaken bewaken. Dat zijn onderwijs, onderzoek en benutting van de kennis. In tegenstelling tot wat gedacht wordt is daarvoor steeds meer geld beschikbaar; de afgelopen 14 jaar stegen de inkomsten van universiteiten met 70%.

Veel geld is bedoeld om de druk op universiteiten te verlichten; die is mede ontstaan doordat de verwachtingen – en de aantallen studenten – zijn toegenomen. Maar concurrentie om middelen en gebrek aan strategie bedreigen de samenhang en consistentie waarmee deze worden ingezet, zo laat onderzoek van het Rathenau Instituut ook zien. Tegen de collegevoorzitters en rectoren die het academiejaar openen wil ik daarom zeggen: maak afgewogen keuzes om je kerntaken te beschermen. Laat financiers niet beslissen, maar neem zelf verantwoordelijkheid.

Tegen de collegevoorzitters die het academiejaar openen zeg ik: maak afgewogen keuzes. Laat financiers niet beslissen, maar neem zelf verantwoordelijkheid.
Melanie Peters, directeur Rathenau Instituut

Die keuzes moeten niet zozeer inhoudelijk zijn, of gaan over meer of minder alfa-, beta- of gamma-onderzoek. Ze moeten gaan over het tegengaan van versnippering. Te veel geld gaat nu naar nieuwe kennis die leidt tot steeds weer nieuwe publicaties in wetenschappelijke tijdschriften, maar die niet benut wordt voor theorievorming, of maatschappelijke waarde. Dit schaadt ook de onderwijstaak van de universiteit en dat leidt terecht tot ontevredenheid.

Daarom is programmering nodig binnen en tussen vakgebieden om fundamentele en maatschappelijke doorbraken te bereiken. Geef daarnaast aan hoe – en met wie – gewerkt wordt aan consequente kennisopbouw, en hoe dat beloond moet worden.

Zet meer in op samenhang

Investeer dus niet alleen in het unieke idee van het individu, maar in ‘team science’. Zet in op meer samenhang in programma’s. En minder op wat de financiers op de korte termijn willen bereiken.

Het is belangrijk dat universiteiten samenwerken met bedrijven, maar ze kunnen veel strategischer en afgewogener omgaan met het geld dat ze van hen ontvangen. Door bijvoorbeeld een langetermijnvisie te ontwikkelen op de vraag wie op te leiden en welk onderzoek te doen. Dat dient uiteindelijk ook het bedrijfsleven en de economie. Ook bedrijven onderkennen dat. Slacht niet de kip met de gouden eieren: ‘human capital’ en hoogwaardige kennis vormen een belangrijke vestigingsfactor voor bedrijven.

De samenleving kijkt naar campussen voor oplossingen

Een goed voorbeeld zijn de ontwikkelingen in het cyberdomein. Niet alleen krijgen universiteiten te maken met nieuwe vormen van spionage door bedrijven en staten. Hun campussen zijn ook de plek waarnaar de samenleving kijkt voor maatregelen hiertegen. Om daarmee om te kunnen gaan, is een visie nodig en niet alleen geld. Van filosofen tot kwantumfysici en juristen: ze zijn allemaal nodig en moeten samenwerken.

Een ander voorbeeld is te zien op het gebied van defensie. Internationale verhoudingen verschuiven en Nederland zoekt daarin een nieuwe positie. Daarvoor is onderzoek nodig, waarvoor vanuit Europa en de Nederlandse overheid meer geld beschikbaar is. Dat maakt duidelijk dat niet de individuele wetenschapper leidend kan zijn, maar dat een goed afwegingskader nodig is voor wat de onderzoeksvraag moet zijn. En voor wie de resultaten toegankelijk zijn: sommige innovaties kunnen misbruikt worden, zoals autonome drones in verkeerde handen kunnen veranderen in killer robots.

Universiteiten kunnen de ‘rat race’ stoppen

Zo zijn er talloze voorbeelden die laten zien dat het beleid van universiteiten aan een update toe is. Het Nederlandse publiek heeft dat haarscherp in de gaten. Er is veel vertrouwen in de wetenschap, meer dan in welke institutie ook, maar mensen maken zich zorgen om de onafhankelijkheid van onderzoek en wat er met de resultaten gebeurt zodra opdrachten worden gedaan voor bedrijven en overheid. Onderzoekers geven aan voor hun carrière dergelijke opdrachten vaak niet te kunnen missen. Er is sprake van een ‘rat race’.

Om die te stoppen, moeten universiteiten meer focussen op het algemeen belang. Daarom is samenwerking belangrijk: tussen disciplines onderling en tussen universiteiten en overheden, bedrijven en andere organisaties. Universiteiten kunnen daarmee beginnen door er eerst zelf over na te denken en door het interne debat te versterken over waar het geld aan wordt besteed. Zo groeit hun zelfbewustzijn en kunnen universiteiten zelf beslissen welke koers ze varen, in plaats van financiers te laten beslissen over de toekomst van de wetenschap.

Ook de overheid kan de publieke waarde van wetenschap versterken