Hoe dragen wetenschap en innovatie bij aan maatschappelijke opgaven?

Dit is een artikel uit ons Jaarverslag 2021.

Opgaven, missies, living labs en start-ups Maatschappelijke impact, opgavegericht innovatie- beleid, missiegedreven onderzoek: de termen en definities zijn nog niet uitgekristalliseerd, maar zeker is wel dat er een nieuwe ontwikkeling in de wetenschap plaatsvindt. Dat blijkt ook wel uit de Impactalliantie die we mede oprichtten en uit de maar liefst vier rapporten die het Rathenau Instituut in 2021 over innovaties voor maatschappelijke opgaven schreef.

Het eerste rapport, Living Labs in VerDus SURF, bundelde de ervaringen van deelnemers aan living labs in het Sustainable Urban Futures programma van het kennisinitiatief Verbinden van Duurzame Steden (VerDuS). Het tweede rapport, EU-missies voor maatschappelijke opgaven, analyseerde de vijf missies van het Europese onderzoeksprogramma Horizon Europe. De EU-missies willen nadrukkelijk de minder gebruikelijke partijen zoals burgers en maatschappelijke organisaties betrekken, niet alleen bij het ontwerp maar ook bij de aansturing, uitvoering en evaluatie. Het derde rapport, Onderzoeksprogramma’s met een missie, liet zien dat het een nieuwe manier van werken vergt als Nederland onderzoek gericht wil inzetten voor grote maatschappelijke veranderingen. En het vierde rapport, Tussen uitvinding en uitdaging, gaf inzicht in hoe universiteiten start-ups kunnen ondersteunen die een positieve impact willen hebben op een maatschappe- lijke uitdaging. Het onderzoek toont waar de knelpunten zitten en welke handelingsopties alle partijen hebben om onbenutte kansen te verzilveren.
 

Screen de visa van buitenlandse onderzoekers, stel commissies in die veiligheidsrisico’s toetsen en zorg dat onderzoekers minder afhankelijk zijn van bedrijven en andere landen. Dat zijn drie suggesties die wij doen in ons Bericht aan het parlement over Kennisveiligheid in hoger onderwijs en wetenschap. Internationale onderzoekssamenwerking en internationale mobiliteit van wetenschappers zijn van groot belang voor de Nederlandse kenniseconomie, maar brengen ook risico’s met zich mee. Samenwerking bij onderzoek met onvrije landen kent risico’s op het gebied van veiligheid. Denk daarbij aan de ontwikkeling van kennis die zowel civiel als militair gebruikt kan worden. Ook zijn er risico’s rond intellectueel eigendom, onwenselijke beïnvloeding en mensenrechten.
 

Het betrekken van burgers bij onderzoek komt in Nederland slechts mondjesmaat van de grond. Dat blijkt onder andere uit ons rapport Samen verder met open science. Het rapport presenteert vijf stappen om burgers op een meer betekenisvolle manier bij weten- schap te betrekken. Die stappen gaan bijvoorbeeld over het vermijden van jargon, het waarderen van onder- zoekers en het inspraak geven aan burgers.

Openheid en samenwerking in de wetenschap heeft ook gevaren. Denk aan braindrain, aan misbruik van kennis of aan freeridergedrag. Wat gebeurt er bijvoorbeeld als Europa zich helemaal openstelt, maar China of de Verenigde Staten niet? Het Rathenau Instituut beschreef op verzoek van de Europese Commissie een aantal toekomstscenario’s die Europa helpen bij het nadenken over open science en de toekomst. Aanbevelingen in het rapport Perspectives on the future of Open Science zijn onder andere: investeer in het standaardiseren en bewaren van onderzoeksgegevens, zorg voor een duidelijk profiel voor de Europese wetenschap en baseer dat profiel op Europese waarden.
 

Uit de grote driejaarlijkse kwantitatieve enquête van het Rathenau Instituut blijkt dat het vertrouwen van burgers in de wetenschap hoger is dan ooit. Die bevinding leidt in coronatijden, met volop debat over betwiste wetenschap en beleid, tot verwondering. Een verklaring voor deze paradox vinden we onder andere in het juist op kwalitatief onderzoek gebaseerde rapport Vertrouwde wetenschap. Daaruit blijkt dat burgers van verschillende achtergronden behoefte hebben aan betrouwbare wetenschap. Zeker als die wordt gebruikt als basis voor overheidsbeleid. Maar het vertrouwen daalt zodra de scheidslijn tussen wetenschap en politiek vervaagt.