Structuur van de Nederlandse kennisinfrastructuur

In 2021 werd € 19,8 miljard uitgegeven aan Research & Development, uitgevoerd in Nederland (Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), voorlopige cijfers). Bedrijven zijn met € 11,2 miljard de grootste financier (57 procent), gevolgd door de overheid met € 6,1 miljard (31 procent). De overige financiering komt van private non-profitorganisaties, van hogeronderwijsinstellingen en uit het buitenland.

Als we kijken naar de organisaties waar de uitgaven aan R&D naartoe gaan, zien we dat bedrijven niet alleen de grootste financiers, maar ook de grootste uitvoerders van R&D zijn. Zij voeren 67 procent van het onderzoek uit. Hogeronderwijsinstellingen voeren 28 procent van het onderzoek uit en de rest wordt uitgevoerd door publieke onderzoeksinstellingen.

In deze factsheet zullen we nader ingaan op al de uitvoerende organisaties van R&D. Allereerst zullen we ingaan op de bedrijven. Vervolgens op het hoger onderwijs, onderverdeeld naar universiteiten, universitair medische centra (umc's) en hogescholen. Tot slot komen de publieke onderzoeksinstellingen aan bod, onderverdeeld naar NWO- en KNAW-instituten en publieke kennisorganisaties (PKO's), zoals planbureaus, het Nederlands Forensisch Instituut (NFI), het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), en de Toegepast Onderzoek Organisaties (TO2-instellingen).

1. Bedrijven
2. Hoger onderwijs
   1. universiteiten
   2. umc's
   3. hogescholen
3. Publieke onderzoeksinstellingen
   1. NWO- en KNAW-instituten
   2. Publieke kennisorganisaties.

Het meeste onderzoek in Nederland gebeurt binnen bedrijven. Het CBS meldt over 2021 een totaalbudget van R&D-investeringen van € 13 miljard dat besteed wordt door 19.385 bedrijven. Vanuit de overheid worden R&D-activiteiten binnen bedrijven gestimuleerd door fiscale steun. De belangrijkste fiscale maatregel voor R&D is de Wet bevordering speur en ontwikkelingswerk (WBSO), die sinds 1994 bestaat. Via de WBSO kunnen bedrijven hun af te dragen loonbelasting en premie voor de volksverzekeringen over personele kosten op het gebied van speur- en ontwikkelingswerk verminderen. 

Bedrijven in de industriële sector investeren het meest in R&D (€ 6,505 miljard in 2021). Twee derde van alle private investeringen in R&D (€ 8,737 miljard in 2021) wordt besteed door grote bedrijven (250+ medewerkers). Voorbeelden in deze categorie zijn sterk op R&D gerichte bedrijven als Philips, ASML, Unilever, NXP, Shell, AKZO-Nobel, Gemalto, DSM en Tom Tom. Naast de industrie wordt het meest geïnvesteerd vanuit de dienstverlening (€ 5,540 miljard in 2021).

Nederlandse bedrijven besteden een deel van het onderzoeksgeld in Nederland en een deel in het buitenland. Omgekeerd zijn er multinationals van buiten Nederland die een deel van hun research in Nederland uitvoeren zoals Tata steel en Danone. In de datapublicatie Financieringsstromen R&D van bedrijven van en naar het buitenland geven we inzicht in R&D van bedrijven van en naar het buitenland.
 

2a. Hoger onderwijs: de universiteiten
De Nederlandse universiteiten hebben het exclusieve recht om academische graden te verlenen die een voorwaarde zijn voor een onderzoekersfunctie. De universiteiten doen naast onderwijs en onderzoek ook aan valorisatie van kennis. De wettelijke basis voor het functioneren van de universiteiten is geregeld in de Wet op het Hoger onderwijs en Wetenschappelijk onderzoek (WHW). De veertien grootste publiek bekostigde Nederlandse universiteiten zijn verenigd in de Vereniging van Universiteiten (VSNU). Daarnaast zijn er nog vier kleinere levensbeschouwelijke universiteiten. 

De financiering van de universiteiten is afkomstig uit drie typen geldstromen:

• De eerste geldstroom: rechtstreeks door de overheid op basis van een lumpsumfinanciering.
• De tweede geldstroom: de overheidsfinanciering die via de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) wordt verdeeld. De financiering van NWO heeft de vorm van subsidies voor onderzoekers die voor een belangrijk deel in competitie worden verdeeld, en de financiering van onderzoeksfaciliteiten.
• De derde geldstroom: het gaat hierbij om financiering van onderzoek en onderwijs uit publieke en private bronnen; opdrachtonderzoek van onder andere overheden, bedrijven, charitatieve fondsen en buitenlandse financieringsbronnen, zoals Horizon 2020.

Cijfers over de inkomsten van de universiteiten laten zien dat het gaat om een bedrag van € 8,6 miljard (2021), waarvan € 5,2 miljard onderzoeksgerelateerd is. 

2b. Hoger onderwijs: de universitair medische centra (umc’s)
Alle acht umc’s, verenigd in de Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra (NFU), zijn samenwerkingsverbanden tussen een academisch ziekenhuis en de medische faculteit van een universiteit. Ze zijn ontstaan in de periode van 1983 (AMC) tot en met 2008 (MUMC+). De umc’s combineren onderwijs en opleidingen van medici met medisch wetenschappelijk onderzoek en patiëntenzorg (waaronder topklinische zorg). Doordat opleidingen en patiëntenzorg onder één dak worden uitgevoerd is er constante terugkoppeling tussen vernieuwingen in de beroepspraktijk en de opleidingen. De combinatie van medisch wetenschappelijk onderzoek en patiëntenzorg zorgt voor een hoge kwaliteit van beide. Niet alleen de taken, ook het wettelijke kader waarbinnen de umc’s werken is veelzijdig. Naast de WHW, is ook de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen (WMO) en diverse wetten voor de patiëntenzorg op de umc’s van toepassing.

De totale werkgelegenheid van de umc’s bedraagt bijna 61.000 fte (voor patiëntenzorg, onderwijs en onderzoek tezamen) waarvan circa 30% personeel met een onderzoekstaak.

De financiering bestaat uit verschillende bronnen en categorieën: rijksbijdragen van het (Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) en Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW)), bijdragen voor patiëntenzorg, en bijdragen uit competitie (bedrijven, EU, NWO/ZonMw). De totale omzet van de acht umc’s tezamen bedraagt € 9,3 miljard (bron: geconsolideerde jaarrekeningen 2019). Hiervan is € 3,0 miljard onderzoeksgerelateerd.

2c. Hoger onderwijs: de lectoraten aan de hogescholen
Bij de lectoraten wordt praktijkonderzoek gedaan dat een brug wil slaan tussen wetenschappelijke kennis en de kennisinnovatie door professionals in de publieke en private sector. De wettelijke basis is de WHW.

De lectoraten aan de 36 hogescholen zijn sinds het begin van deze eeuw gestart. Het aantal lectoren voor het praktijkgerichte onderzoek op hbo-opleidingen is tussen 2007 en 2021 gestegen van 270 naar 730. De totale werkgelegenheid van de lectoraten is bijna 2.900 fte waarvan 485 fte lectoren, 1.664 fte onderzoekers, 347 fte promovendi en 398 fte ondersteunend personeel. Financiering van de lectoraten geschiedt uit de lumpsumfinanciering van de hogescholen, uit de subsidies van regieorgaan praktijkgericht onderzoek SIA van NWO en uit internationale en regionale bronnen (EU, bedrijven, regionale investeringsmaatschappijen). De totale bedragen waar alle lectoraten tezamen mee werken bedraagt € 303 miljoen (2021).
 

3a. Onderzoeksinstituten: de KNAW- en NWO-instituten
De organisaties NWO en de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) hebben een eigen functie in het academische landschap. NWO is (samen met ZonMw) een belangrijke financier van onderzoek, ook bij de universiteiten. Naast deze functie heeft NWO ook negen eigen onderzoekinstituten waar ongeveer 1.650 fte werken (jaarverslag NWO 2021). De wettelijke basis ligt in de Wet op de Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO-wet). In 2021 heeft de moederorganisatie, NWO, 1.107 miljoen aan totale baten. De baten van de NWO-instituten zijn 205 miljoen.

De KNAW kent veertien specifieke onderzoekinstituten. De wettelijke basis ligt in de WHW. De totale werkgelegenheid bij deze instituten is 1.004 fte in 2021, waarvan 53% onderzoeks-fte betreft. De totale baten van de KNAW bedroegen € 159 miljoen in 2021. Voor de KNAW-instituten wordt € 121 miljoen gerapporteerd (jaarverslag KNAW 2021). De onderzoeksgerelateerde omzet van NWO- en KNAW-instituten bedroeg € 304 miljoen in 2021.

KNAW en NWO worden voor het grootste deel van hun inkomsten betaald uit de rijksbijdrage waarbij de KNAW-instituten daarnaast ruim 30% gefinancierd worden uit onderzoekssubsudies en opdrachten van derden.

Begin 2019 is de evaluatie van het institutenportfolio van NWO en KNAW aan de Kamer aangeboden. De commissie concludeert o.a. dat de instituten een duidelijke meerwaarde hebben en dat ze de Nederlandse wetenschap versterken. 

3b. Onderzoeksinstituten: de publieke kennisorganisaties
De publieke kennisorganisaties (PKOs) kenmerken zich door de combinatie van onderzoek en kennisintensieve dienstverlening en zijn gericht op een specifiek onderwerp of domein. Voorbeelden zijn het KNMI en het RIVM. Wij identificeerden deze groep in 2016 in de Feiten en Cijfers publicatie nr. 17 en updaten de kennis over deze groep instellingen jaarlijks in ons factsheet over de financiering van publieke kennisorganisaties. PKOs genereren, verzamelen en verspreiden kennis om het welzijn, de welvaart en de veiligheid van Nederland nu en in de toekomst veilig te stellen. Daarmee dragen ze bij aan de realisatie van de verantwoordelijkheden van de overheid (zoals voedselveiligheid) en aan de maatschappelijke doelen die de overheid stelt. Ieder PKO is qua governance verbonden aan een van de kerndepartementen, maar gezamenlijk functioneren ze voor de ministeries van OCW, VWS, Economische Zaken (EZ), Infrastructuur en Waterstaat (I&W), Defensie, Veiligheid en Justitie (V&J) en Buitenlandse Zaken (BuZa). Een aantal van deze kennisorganisaties kent een eigen wetgeving (zoals de wet op het RIVM), bij andere is het wettelijk kader neergelegd in regelingen. Sommige kennen een stichtingsvorm.

Op basis van hun functie onderscheiden we vijf groepen publieke kennisorganisaties binnen de Nederlandse kennisinfrastructuur: 

1. Planbureaus en departementale kennisorganisaties zijn hoofdzakelijk gericht op beleidsondersteunend onderzoek. Ze monitoren maatschappelijke ontwikkelingen, brengen de (potentiële) consequenties van beleid in beeld en evalueren het beleid.
2. Beleidsuitvoerende kennisorganisaties ondersteunen de Rijksoverheid door taken uit te voeren die invulling geven aan een verantwoordelijkheid van de Rijksoverheid. Voorbeelden zijn forensisch onderzoek, het testen van voedingsmiddelen en het coördineren van het rijksvaccinatieprogramma. De organisaties zijn RIVM, NFI, KNMI, Instituut Fysieke Veiligheid (IFV) en CBS. 
3. TO2-instellingen ondersteunen het bedrijfsleven, de industrie en de overheid door het uitvoeren en/of faciliteren van veelal pre-competitief onderzoek en innovatie. Dat gebeurt vaak in consortia van overheden, bedrijven en kennisinstellingen. De TO2-instellingen beheren ook vaak grootschalige faciliteiten. TO2-instellingen zijn: De Nederlandse Organisatie voor toegepast-natuurwetenschappelijk onderzoek (TNO), Wageningen Research, Deltares, Maritiem Research Instituut Nederland (Marin), en Nederlands Lucht- en Ruimtevaartcentrum (NLR). 
4. Sectorgeoriënteerde stichtingen combineren beleidsondersteunend onderzoek met een focus op de kennisbehoefte van professionals en hun cliënten in een aantal sectoren. Die sectoren zijn gezondheidszorg, sport, cultuur en veiligheid. De stichtingen verzamelen beschikbare kennis, delen de kennis, monitoren ontwikkelingen, geven cursussen en ontwikkelen richtlijnen.
5. Kennisorganisaties met een opleidingsdoelstelling combineren hun beleidsondersteunend onderzoek met het geven van onderwijs. Het gaat dan om onderwijs aan (toekomstige) professionals van defensie en politie, aan diplomaten en aan mensen met andere internationaal georiënteerde functies.

De financiering van de publieke kennisorganisaties is per instituut verschillend en bestaat uit instituutsfinanciering door de departementen, opdrachten van de Rijksoverheid, en contractactiviteiten uit binnen- en buitenland. De totale inkomsten van de PKOs zijn € 2,8 miljard (2021).
 

Om alle bedragen van het hoger onderwijs en de publieke onderwijsinstellingen in perspectief te plaatsen wordt in onderstaande figuur een indicatie gegeven van de omvang van de onderzoeksgerelateerde uitgaven in 2021.