Met kennis en technologie onze democratie versterken

De Tweede Kamer kan het op verschillende manieren voor burgers eenvoudiger maken om een petitie of burgerinitiatief in te dienen. Dat is de conclusie van het rapport Voor het voetlicht. Via een petitie kunnen Nederlanders al ruim 200 jaar de overheid verzoeken om iets wel of niet te doen. Sinds 2006 hebben ze ook de mogelijkheid om via een burgerinitiatief een voorstel op de agenda van de Tweede Kamer te zetten. De Tweede Kamer vroeg ons te onderzoeken hoe deze instrumenten functioneren en of een digitaal platform ervoor kan zorgen dat meer burgers er gebruik van maken.

De werkwijze bij petities en burgerinitiatieven gaat nu nog sterk uit van de logica en de organisatie van de Tweede Kamer, zo maakt het rapport duidelijk. Daardoor lijken vooral burgers en organisaties die de weg in Den Haag al kennen er gebruik van te maken. Als de Kamer besluit om een eigen digitaal platform op te richten voor petities en burgerinitiatieven, zal ze eerst helder in beeld moeten krijgen wat ze daarmee wil bereiken en hoe ze wil omgaan met de reacties die erop zullen binnenkomen.

Het voorzorgsprincipe houdt in dat overheden moeten ingrijpen als ze gegronde zorgen hebben over de veiligheid van nieuwe producten. Zo kunnen ze burgers beschermen bij technologische toepassingen waarbij er nog weinig wetenschappelijke zekerheid is over de risico’s ervan. Dat voorzorgsprincipe wordt binnen de Europese Unie vaak te laat toegepast, zo concludeerden we samen met tien andere instellingen. In het internationale samenwerkingsverband RECIPES onderzochten we hoe dit principe kan worden gebruikt zodat het innovatie niet hindert. Dit kan bijvoorbeeld door het al in de ontwerpfase toe te passen. Op een conferentie in Brussel presenteerde het samenwerkingsverband handleidingen hiervoor voor beleidsmakers, agentschappen en beleidsondersteunende organisaties op Europees niveau.

Gemeenteambtenaren zien de beschikbaarheid van kennis voor beleid als een groeiende uitdaging. Dat zeggen althans de medewerkers van ruim 100 gemeenten die meededen aan onze enquête naar de kennis- en leerbehoeften van gemeenten. We verzamelden de resultaten van de enquête in het rapport Kennis voor lokaal beleid. Gemeenteambtenaren menen voldoende zicht te hebben op de behoeften van de inwoners van hun gemeenten, maar doen slechts zelden een beroep op hun kennis en expertises. Van een rechtstreeks beroep op kennisinstellingen is eveneens zelden sprake.

Samen met de Hogeschool van Amsterdam startten we een onderzoekstraject naar hybride democratie. Hierbij gaat het om het democratisch besturen van een wereld die zowel uit een fysiek als een digitaal deel bestaat. Om het gesprek over hybride werelden te stimuleren, ontwikkelden trainees van over de hele wereld een interactieve installatie, die ze in de Openbare Bibliotheek Amsterdam testten met bezoekers.

Doordat wetenschappers meer zijn gaan samenwerken met partners van buiten de universitaire wereld, is het risico op onwenselijke beïnvloeding van hun onderzoek toegenomen. Dat is de boodschap van de notitie Onafhankelijke, betrouwbare en veilige wetenschap, die we schreven voor het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. De afhankelijkheid van externe partners, toenemende onder- linge concurrentie en publicatiedruk kunnen onderzoekers verleiden tot onderzoekpraktijken die slordig of methodo- logisch niet in de haak zijn. Doordat de samenleving meer van wetenschappers verwacht dat ze zich in het publieke debat mengen, kan hun sociale onveiligheid toenemen.

Deze notitie is onderdeel van zeven notities die we maakten voor het ministerie van OCW als input voor het wetenschaps- beleid. Ze zijn gebaseerd op onderzoek dat we eerder deden. De overige zes notities gaan over: de wetenschappelijke kennisbasis, taakverdeling, doorstroom en mobiliteit van wetenschappers, publieke investeringen in onderzoek en ontwikkeling, mechanismen voor onderzoeksprioritering, en indicatoren en data voor monitoring.

Nu overheid en instellingen stappen hebben gezet voor het vergroten van de Nederlandse kennisveiligheid, moet er een beter zicht komen op hoe wetenschappers in de praktijk samenwerken met hun collega’s uit onvrije landen. De informatie daarover is nog te gefragmenteerd en onvolledig. Hierdoor komen waarschuwingssignalen bij toeval aan het licht en is het lastig om beleid bij te sturen. Die boodschap brachten we de Tweede kamer in het Bericht aan het parlement Internationalisering en kennisveiligheid. Ook wezen we erop dat er praktische normen nodig zijn over wat er wel en niet mag in samenwerking met wetenschappers uit onvrije landen.

Onderzoekers zelf te weinig betrokken bij veiligheidsbeleid

De productie van kennis over de risico’s van nieuwe biotechnologie staat onder druk. Daarvoor waarschuwen we in het rapport Samen voor bioveiligheid. Betere ontwikkeling en uitwisseling van kennis zijn nodig om de veiligheid te garanderen van nieuwe technieken die erfelijke eigenschappen veranderen van planten, dieren en mensen.

De afgelopen vijftig jaar zijn de technieken om DNA aan te passen steeds sneller en eenvoudiger geworden. Ze worden op steeds meer plekken toegepast. Dit biedt kansen, voor bijvoorbeeld nieuwe medische behandelingen. Maar er zijn ook risico’s, waarvan de ernst en omvang vaak moeilijk zijn te voorspellen.

Om de risico’s tot een minimum te beperken, is tegelijk met de opkomst van biotechnologie beleid ontwikkeld voor veiligheid. Uit ons onderzoek naar hoe dit bioveiligheidsbeleid in Nederland functioneert, blijkt dat de veiligheid op dit moment gewaarborgd is, maar steeds meer onder druk staat. De verantwoordelijkheid voor de uitvoering van dat beleid, die vanaf de jaren zeventig verschoof van wetenschap naar overheid, probeert de overheid steeds meer terug te leggen bij bedrijven en onderzoeksinstellingen. Onderzoekers zelf worden daar onvoldoende bij betrokken. Verder krijgt kennis over bioveiligheid te weinig aandacht en waardering binnen innovatiegericht onderzoek.

Om biotechnologen te helpen beter om te gaan met veiligheidsrisico’s ontwikkelden we samen met de TU Delft een kaartspel. Ook samen met de Delftse TU ontwikkelden we een format voor een workshop die onderzoekers inzicht geeft in mogelijke risico’s bij het werken aan nieuwe biotechnologieën.

Dit is een artikel uit ons Jaarverslag 2022.

Meer lezen?